KẾT LUẬN

Trong hành trình 65 năm (1945 - 2010), ngành Công Thương đã từng bước xây dựng hai trụ cột cơ bản là công nghiệp và thương mại, tạo ra nền tảng hạ tầng kinh tế - kỹ thuật căn bản cho công cuộc kiến thiết nền kinh tế.

Từ buổi đầu thành lập, ngay trong lòng các cuộc kháng chiến, qua mưa bom bão đạn, các hoạt động công nghiệp, thương mại đã gây dựng nên những cơ sở ban đầu cho công nghiệp hóa, thúc đẩy các ngành kinh tế quốc dân phát triển, đáp ứng nhu cầu đời sống nhân dân, góp phần giải quyết hậu cần tại chỗ, tạo điều kiện cho cuộc kháng chiến đi tới thắng lợi cuối cùng.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, Chính phủ đã xây dựng Nhà máy Cơ khí Trần Hưng Đạo tại Chiêm Hóa (Tuyên Quang) - cái nôi của ngành Cơ khí Việt Nam; bắt tay hình thành ngành Công nghiệp khai khoáng với các hoạt động ở các mỏ than Làng Cẩm, Quán Triều, Khe Bố, Phấn Mễ, Minh Khai, Đầm Đùn; các mỏ thiếc, mỏ chì - kẽm, mỏ apatít; sản xuất thành công nhiều loại hóa chất cơ bản, thiết yếu...

Với chính sách thương mại mềm dẻo, linh hoạt “nắm hàng chính, nắm thị trường chính, nắm bán buôn là chính”, thương nghiệp quốc doanh đã tận dụng mạng lưới thương nhân để điều hòa giá cả trên thị trường. Cán bộ mậu dịch sinh hoạt thường kỳ để cung cấp các thông tin quân sự, kinh tế, chính trị mới, nhằm định hướng, hỗ trợ hoạt động kinh doanh của thương nhân, nên đã thúc đẩy sản xuất, đảm bảo cung cấp hàng hóa cần thiết cho công cuộc kháng chiến, đời sống nhân dân, cũng như bình ổn giá cả, chống đầu cơ, lũng đoạn thị trường.

Bên cạnh đó, Bộ Kinh tế đã mở lớp đào tạo, đặt nền móng cho xây dựng một đội ngũ quản lý ngành. Năm 1948, đã mở hai khóa đào tạo cán bộ quản lý kinh tế. Các học viên tốt nghiệp được bổ sung về Bộ Kinh tế hoặc về các địa phương. Có thể xem hai khóa học này là nơi tạo nguồn cán bộ khung quý báu cho hoạt động quản lý kinh tế của Chính phủ. Nhiều học viên sau này đã có những đóng góp lớn, giữ chức vụ quan trọng trong các cơ quan quản lý kinh tế của Nhà nước tại Trung ương và địa phương.

Trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ, hoạt động công nghiệp, thương mại tuy gặp nhiều khó khăn do bị đánh phá ác liệt, nhưng ở miền Bắc đã hình thành hàng loạt cơ sở công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương mại như cơ khí, chế biến nông sản, dệt may, chế biến gỗ, sản xuất giấy, hệ thống hợp tác xã mua bán... nhờ đó đã tự túc được một phần đáng kể các mặt hàng tiêu dùng thiết yếu, cung cấp lượng lớn nông cụ, các loại vũ khí thô sơ cho quân đội.

Không chỉ xây dựng hạ tầng kinh tế - kỹ thuật, hàng vạn công nhân viên ngành Công Thương còn trực tiếp tham gia vào công cuộc giải phóng đất nước.

Trong những năm tháng leo thang ác liệt nhất trên bầu trời miền Bắc, không quân Mỹ ném bom vào các thành phố lớn, các trung tâm công nghiệp và thương mại thì cán bộ, công nhân viên ngành Công Thương phân tán về các địa phương, lấy đơn vị tỉnh làm địa bàn xây dựng công nghiệp, thương mại. Địch nhằm vào các ngành công nghiệp nền tảng làm mục tiêu đánh phá ác liệt, thì cán bộ, công nhân ngành Điện, ngành Than, Xăng dầu, Luyện kim... nêu cao khẩu hiệu “giữ vững dòng điện như mạch máu”, “quý xăng như máu”, “chắc tay búa, vững tay súng”... Khắp các địa phương, xí nghiệp, nhà máy công trường dấy lên phong trào “tay búa, tay súng”, “toàn dân chi viện chiến trường”, “vì miền Nam ruột thịt”, “tất cả vì sự sống của con đường”, “một cân hàng Chính phủ là một cân vàng vào Nam”, “đầu đội tọa độ, chân đạp thủy lôi, không phút nghỉ ngơi, đưa hàng ra phía trước”... Hàng vạn cán bộ, công nhân viên ngành trực tiếp tham gia vào chiến trường miền Nam; riêng ngành Than có gần 2.000 thợ mỏ tập hợp thành Binh đoàn Than. Trong những năm tháng chiến tranh, nhiều cán bộ, công nhân, người lao động ngành Công Thương đã anh dũng hy sinh. Tiêu biểu là Đội trưởng Đội bảo vệ Trương Xuân Lợi, Đội phó Đội bảo vệ Lê Xuân Ba của Tổng kho Xăng dầu Đức Giang; liệt sĩ Mạc Văn Cầu, liệt sĩ Nguyễn Văn Mậu của Tổng kho Xăng dầu Thượng Lý; Đại đội trưởng tự vệ, Anh hùng Lực lượng vũ trang, liệt sĩ Đặng Bá Hát của Than Hòn Gai; Chi cục Vận tải khu IV có 26 cán bộ, công nhân viên hy sinh trong khi chuyển hàng nội thương vào Nam...

Công Thương cũng là ngành đi đầu trong khôi phục hoạt động sản xuất - kinh doanh sau chiến tranh. Năm 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu”, với phương châm tranh thủ sự giúp đỡ của các nước xã hội chủ nghĩa, dựa vào sức mình là chính, ngành Công Thương đã di chuyển nhiều cơ sở công nghiệp kháng chiến về địa điểm mới; tiếp quản, khôi phục và mở rộng một số cơ sở công nghiệp cũ; xây dựng nhiều nhà máy mới, mà những cái tên còn vang vọng đến giờ: Khu Công nghiệp Thượng Đình, Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Nhà máy Dệt Nam Định, Mỏ than Hòn Gai, Mỏ thiếc Tĩnh Túc, Nhà máy Ximăng Hải Phòng, Xí nghiệp Sửa chữa xe lửa Gia Lâm, Nhà máy Diêm Thống nhất... Từ đó, bước đầu hình thành nền công nghiệp hiện đại với cơ cấu khá hoàn chỉnh, bao gồm các ngành công nghiệp chế tạo tư liệu và sản xuất hàng tiêu dùng.

Năm 1973, khi đế quốc Mỹ chấm dứt chiến tranh phá hoại miền Bắc, các cơ sở sản xuất điện, than, gang thép, chế tạo máy công cụ, phân bón, hóa chất, cao su, công nghiệp nhẹ, công nghiệp thực phẩm... nhanh chóng được khôi phục và mở rộng, tiếp tục duy trì và phát triển nguồn lực của hậu phương lớn miền Bắc xã hội chủ nghĩa cho công cuộc thống nhất đất nước. Sau năm 1975, nhiệm vụ quan trọng nhất là hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục sản xuất, xây dựng đất nước “đàng hoàng hơn, to đẹp hơn” như mong muốn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngành Công Thương đã tham mưu cho Đảng và Nhà nước xác định những công trình trọng điểm nhằm hình thành một nền công nghiệp tự chủ, với cơ sở vật chất - kỹ thuật được tăng cường, cơ cấu công nghiệp hoàn chỉnh hơn. Điển hình là xúc tiến việc tìm kiếm và khai thác dầu mỏ trên lãnh thổ, lãnh hải Việt Nam, tiến tới hình thành một nền công nghiệp dầu khí hoàn chỉnh, bao gồm cả thăm dò, khai thác, vận chuyển, lọc dầu, hóa dầu, cơ khí phục vụ ngành Dầu khí; xây hệ thống điện 110 kV đầu tiên ở miền Bắc, xây dựng Nhà máy Nhiệt điện Phả Lại, xây dựng Tổng sơ đồ phát triển điện năng giai đoạn 1; khôi phục và mở rộng Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Nhà máy Phân Đạm Hà Bắc, Supe Phốtphát Lâm Thao, thành lập Nhà máy Luyện cán thép Gia Sàng, Nhà máy Cán thép Lưu Xá; khôi phục và mở rộng các nhà máy điện, ximăng, dệt may, da giày, hóa chất, chất tẩy rửa, chế biến thực phẩm... ở các tỉnh phía Nam.

Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, ngành Công Thương kịp thời điều chỉnh cơ cấu, hướng tới xây dựng một nền công nghiệp, thương mại, kinh tế đối ngoại độc lập, tự chủ; tập trung thể chế hóa các chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách Nhà nước về quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước, khuyến khích các thành phần kinh tế tham gia vào thị trường trong nước và quốc tế; tham mưu và tổ chức xây dựng nhiều văn bản pháp luật, các chương trình, kế hoạch phát triển công nghiệp, thương mại và hội nhập kinh tế quốc tế. Các quy hoạch, chiến lược không chỉ tạo nền tảng quan trọng cho tăng trưởng dài hạn, thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, mà còn làm thay đổi căn bản công tác quản lý nhà nước về công nghiệp, thương mại theo hướng chuyển mạnh sang chức năng thúc đẩy, phục vụ phát triển là chính, hạn chế tối đa sử dụng các biện pháp hành chính vào sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, giảm dần các đầu mối quản lý ngành.

Trên chặng đường dài từ một nước xuất phát điểm thấp, bị chiến tranh tàn phá nặng nề, Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những quốc gia có nền công nghiệp thuộc vào nhóm các quốc gia có năng lực cạnh tranh toàn cầu ở mức trung bình cao, có nền thương mại phát triển, đủ sức hỗ trợ nền sản xuất trong nước từng bước tham gia ngày càng sâu vào mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu. Trong hành trình bền bỉ ấy, bên cạnh những dấu ấn, thành tựu nổi bật, cũng có những sai lầm, vấp váp, nhưng thành công hay thất bại, cũng để lại cho ngành Công Thương và nền kinh tế những bài học kinh nghiệm quý báu.

Thứ nhất, nắm vững chủ trương, vận dụng sáng tạo đường lối cách mạng của Đảng qua từng thời kỳ vào phát triển của ngành và nền kinh tế.

Một ngày sau khi đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ngày 03/9/1945, tại Bắc Bộ phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ tọa phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ. Người nêu ra 6 nhiệm vụ cấp bách, trong đó nhiệm vụ đầu tiên là “... nhân dân đang đói... Chúng ta phải làm thế nào cho họ sống”¹. Từ chủ trương “phải làm thế nào cho họ sống”, chỉ 2 ngày sau, ngành Công Thương đã cụ thể hóa thành “Sắc lệnh của Chủ tịch Chính phủ lâm thời số 7, ngày 05/9/1945”. Sắc lệnh số 7 cho phép việc buôn bán và chuyên chở thóc gạo trong toàn hạt Bắc Bộ Việt Nam được hoàn toàn tự do. Những ai tích trữ thóc gạo, mưu sự đầu cơ, nếu phương hại đến nền kinh tế, sẽ bị nghiêm phạt theo quân luật. Hơn 1 tháng sau, cũng theo đề nghị của Bộ trưởng Bộ Quốc dân Kinh tế, ngày 09/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh cấm xuất khẩu thóc, gạo, ngô, đỗ, các chế phẩm thuộc về ngũ cốc. Tiếp đó, ngày 15/11/1945, Bộ Quốc dân Kinh tế ban hành Nghị định số 41-BKT khuyến khích tận dụng đất đai, trồng màu cứu đói; tổ chức sản xuất nông cụ cho phát triển nông nghiệp; phối hợp với Bộ Canh nông dùng nguồn đất công cộng tăng gia sản xuất.

Từ năm 1945, đất nước trải qua nhiều biến động; quá trình phát triển của ngành Công Thương cũng biến động theo chu kỳ, có thể thấy nhiều điểm tương đồng của các chu kỳ này - tất nhiên có sự thay đổi về cấp độ theo tính chất, yêu cầu của từng giai đoạn cụ thể.

Đó là cách tổ chức kinh tế thời chiến 1946 - 1954 và 1965 - 1975, là cuộc cải tạo công thương nghiệp 1958 - 1960 và 1975 - 1980, hay các thời kỳ khôi phục kinh tế 1955 - 1957, 1973 - 1975 và 1975 - 1985. Cùng điều kiện chiến tranh, cùng thực hiện chủ trương đảm bảo cho nhu cầu kháng chiến, giai đoạn 1946 - 1954 thương nghiệp quốc doanh hợp tác với thương nhân như cánh tay nối dài của mình, mở các tuyến đi vào vùng địch, cấp giấy phép cho họ ra vào vùng tạm chiếm để bán nông lâm sản, mua những mặt hàng dùng cho quân đội như thuốc tây, các hóa chất, thuốc nổ, nguyên liệu quốc phòng...; giai đoạn 1965 - 1975, mậu dịch quốc doanh sử dụng hợp tác xã như cánh tay nối dài, chuyển các hoạt động ở những điểm cố định sang hoạt động lưu động, bám sát các tuyến đường giao thông mới mở phục vụ quân đội, các cơ sở sản xuất từ thành thị về di tản, các nơi có dân cư sơ tán để phục vụ. Xã viên hợp tác xã mua bán là những chiến sĩ vận chuyển, áp tải hàng hóa đi qua các trọng điểm đánh phá ác liệt, và cũng là người đưa hàng hóa tới tận các chiến hào, mâm pháo cho bộ đội, dân quân. Nhiều xã viên đã anh dũng hy sinh khi đang trên đường làm nhiệm vụ.

Tương tự, cùng chủ trương khuyến khích tiểu thủ công nghiệp phục vụ kháng chiến, giai đoạn 1946 - 1954, các hoạt động thường là hỗ trợ về vốn, cử cán bộ đi trực tiếp gặp các cơ sở sản xuất để phổ biến các kỹ thuật sản xuất mới; giai đoạn 1965 - 1975 tiểu thủ công nghiệp nhận được sự hỗ trợ ở mức cao hơn, bài bản hơn: hỗ trợ vốn lưu động dưới dạng cung cấp nguyên vật liệu, mậu dịch quốc doanh đặt hàng, cung cấp nguyên vật liệu, bao tiêu sản phẩm; bảo đảm nguồn điện, nâng cao năng lực chế tạo, sửa chữa sản xuất cơ khí, xây các trạm thủy điện nhỏ, trang bị máy hơi nước, hướng dẫn kỹ thuật, đào tạo, cung cấp cán bộ, hướng dẫn làm kế hoạch, giúp đỡ kinh nghiệm quản lý...

Thời kỳ đổi mới đòi hỏi các cấp, các ngành phải nhanh chóng thể chế hóa chủ trương chuyển từ sản xuất theo mô hình kinh tế kế hoạch hóa sang mô hình kinh tế hàng hóa, cơ chế thị trường, phát triển kinh tế nhiều thành phần. Trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (tháng 6/1991), lần đầu tiên xuất hiện cụm từ “Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa”²; vận dụng sáng tạo chủ trương được xác định tại Đại hội VI, coi “nền kinh tế có cơ cấu nhiều thành phần là một đặc trưng của thời kỳ quá độ”³, trong những năm cuối thập kỷ 1980 các bộ quản lý ngành Công Thương đã tham mưu, biên soạn trình Chính phủ nhiều văn bản pháp quy hiện thực hóa chủ trương này. Cụ thể:

- Quyết định số 217/HĐBT ngày 14/11/1987 của Hội đồng Bộ trưởng giao quyền tự chủ cho các xí nghiệp quốc doanh, xóa bỏ hệ thống chỉ tiêu hướng dẫn. Xí nghiệp quốc doanh chỉ thực hiện nhiệm vụ sản xuất những sản phẩm với số lượng tương ứng với phần vật tư mà Nhà nước cung ứng, ngoài ra, sản xuất cái gì, bán cho các thành phần kinh tế khác hoàn toàn thuộc quyền quyết định của xí nghiệp.

- Quyết định số 231/HĐBT ngày 31/12/1987 của Hội đồng Bộ trưởng cho phép tổ chức kinh doanh vật tư bán vật tư theo giá thỏa thuận đối với những loại vật tư ngoài danh mục Nhà nước định giá. Đặc biệt, các tổ chức kinh doanh vật tư được trực tiếp quan hệ với các tổ chức và tư nhân trong và ngoài nước trong phạm vi nhiệm vụ được Nhà nước giao để liên doanh, liên kết chủ động tạo thêm nguồn vật tư, vay và sử dụng ngoại tệ, ký hợp đồng mua, bán vật tư, đại lý mua, bán vật tư.

- Quyết định số 193/HĐBT ngày 23/12/1988 của Hội đồng Bộ trưởng về kinh doanh thương mại và dịch vụ ở thị trường trong nước; trong đó, Nhà nước bảo hộ các hoạt động kinh doanh hợp pháp của các tổ chức, cá nhân; mọi hàng hóa đều được tự do lưu thông, trừ những mặt hàng cấm và những mặt hàng đòi hỏi phải tuân thủ những điều kiện nhất định mới được phép kinh doanh.

- Nghị định số 64/HĐBT ngày 10/6/1989 khuyến khích các thành phần kinh tế sản xuất hàng xuất khẩu và đẩy mạnh xuất khẩu. Bên cạnh các tổ chức kinh doanh xuất, nhập khẩu chuyên nghiệp của Nhà nước, các cơ sở sản xuất, chế biến hàng xuất khẩu thuộc thành phần kinh tế tập thể, công tư hợp doanh, tư doanh và cá thể được tùy ý lựa chọn tổ chức xuất, nhập khẩu quốc doanh để ủy thác bán hàng xuất khẩu theo giá cả thỏa thuận.

Mặc dù ra đời trong bối cảnh vẫn còn những băn khoăn, e ngại nền kinh tế nhiều thành phần có dẫn đến hạn chế vai trò của xí nghiệp quốc doanh, mâu thuẫn với mô hình xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, song các văn bản nói trên được triển khai trong thực tiễn đã tạo hành lang pháp lý cho các tổ chức kinh tế quốc doanh chuyển sang hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa, hoạt động ổn định, giữ vững vai trò chủ đạo trên thị trường có sự tham gia của các thành phần kinh tế.

Thực tiễn triển khai các văn bản nói trên cũng góp phần vào kho tàng lý luận về kinh tế tư nhân, quyền sở hữu tư liệu trong nền kinh tế xã hội chủ nghĩa, và là một trong những nhân tố thúc đẩy hai đạo luật: Luật công ty và Luật doanh nghiệp tư nhân. Từ đó, xác định lại phạm vi hoạt động của doanh nghiệp nhà nước với Quyết định số 90/TTg, 91/TTg trong cùng ngày 07/3/1994. Quyết định số 90/TTg quy định rõ ba điều kiện thành lập mới doanh nghiệp nhà nước. Thứ nhất, chỉ thành lập mới những doanh nghiệp nhà nước trong những ngành then chốt, những lĩnh vực mang lại nguồn thu lớn cho ngân sách nhà nước, những lĩnh vực có nhu cầu của thị trường nhưng các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh chưa có điều kiện đầu tư phát triển. Thứ hai, không thành lập thêm những doanh nghiệp nhà nước đã có nhiều năng lực kinh doanh cùng ngành đang hoạt động cùng một địa bàn (kể cả năng lực ngoài quốc doanh). Thứ ba, kể từ tháng 3/1994, tất cả các doanh nghiệp nhà nước thành lập mới phải có mức vốn pháp định ít nhất bằng 5 lần mức vốn của công ty trách nhiệm hữu hạn cùng ngành nghề.

Với cách tiếp cận cởi mở của Quyết định số 217/HĐBT, Quyết định số 231/HĐBT, Quyết định số 193/HĐBT, Nghị định số 64/HĐBT ta có thể thấy, tình hình công nghiệp và thương mại có chu kỳ vận động mới với hình thức cao hơn. Trong những năm đầu đổi mới, ngành Công Thương có những tham mưu, đề xuất táo bạo, quyết đoán, một phần do tích lũy được những kinh nghiệm quý báu trong suốt chặng đường phát triển của mình. Trước đó 3 - 4 thập kỷ, theo đề nghị của các bộ quản lý ngành Công Thương, năm 1947, đã có Sắc lệnh số 29B/SL cho phép tư nhân được xuất, nhập khẩu mọi hàng hóa, trừ những mặt hàng cấm và mặt hàng do Chính phủ trực tiếp đảm nhận xuất, nhập khẩu; năm 1948 có Sắc lệnh số 104/SL quy định hoạt động của doanh nghiệp quốc gia (nay gọi là doanh nghiệp nhà nước) theo nguyên tắc tự lập, không sử dụng ngân sách nhà nước; năm 1950 có Sắc lệnh số 06/SL cho phép thành lập các công ty công tư hợp doanh, trong đó Chính phủ hợp vốn với tư nhân để kinh doanh; năm 1951 có Sắc lệnh số 49/SL quy định nguyên tắc “nội thương được tự do”; năm 1956 có Nghị định số 708/TTg ban hành Điều lệ tạm thời về các xí nghiệp tư nhân, trong đó nêu nguyên tắc: Tài sản của xí nghiệp được pháp luật bảo hộ. Quyền quản lý kinh doanh thuộc người bỏ vốn. Về các vấn đề có quan hệ đến quyền lợi giữa chủ xí nghiệp và người làm công, hai bên thương lượng mà giải quyết theo luật...

Đất nước mở cửa hội nhập, kinh tế nhiều thành phần phát triển, thị trường tiêu thụ ngày càng phong phú với những quan hệ cung - cầu trong nước, song phương, đa phương phức tạp, nhu cầu bảo vệ các chủ thể trong nền kinh tế thị trường được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm. Hiến pháp năm 1992 khẳng định: “Nhà nước có chính sách bảo hộ quyền lợi của người sản xuất và người tiêu dùng”. Đảng cũng nhấn mạnh: “Hạn chế độc quyền kinh doanh, không để lợi dụng địa vị độc quyền để duy trì đặc quyền, đặc lợi, lũng đoạn thị trường”⁴; “Hình thành đồng bộ và tiếp tục phát triển, hoàn thiện các loại thị trường đi đôi với xây dựng khuôn khổ pháp lý và thể chế, để thị trường hoạt động năng động, có hiệu quả, có trật tự, kỷ cương trong môi trường cạnh tranh lành mạnh, công khai, minh bạch, hạn chế và kiểm soát độc quyền kinh doanh”⁵; “Nhà nước kiểm soát chặt chẽ độc quyền và tạo môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế tham gia và cạnh tranh bình đẳng trên thị trường dịch vụ”⁶.

Thể chế hóa các chủ trương, đường lối này, Luật cạnh tranh năm 2004 được ban hành kịp thời điều chỉnh những hành vi hạn chế cạnh tranh, hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Luật cạnh tranh năm 2004 là một công cụ bảo đảm nhu cầu kiểm soát độc quyền, đặc biệt là khi mở cửa thị trường để hội nhập kinh tế quốc tế; trong đó, các công cụ chính yếu là ngăn chặn các thỏa thuận ấn định giá hàng hóa, dịch vụ một cách trực tiếp hoặc gián tiếp; thỏa thuận phân chia thị trường tiêu thụ, nguồn cung cấp hàng hóa, cung ứng dịch vụ; thỏa thuận hạn chế, kiểm soát số lượng, khối lượng sản xuất, mua bán hàng hóa, dịch vụ; hoặc các hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, tập trung kinh tế. Thông qua đó, bảo vệ quyền cạnh tranh hợp pháp trong kinh doanh, khuyến khích cạnh tranh lành mạnh. Đồng thời, Pháp lệnh bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999 và Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 - bước ngoặt lớn đối với hệ thống pháp luật bảo vệ người tiêu dùng ở Việt Nam với những ràng buộc về trách nhiệm của tổ chức, cá nhân kinh doanh trong việc thực hiện hợp đồng theo mẫu, bảo hành hàng hóa, linh kiện, phụ kiện, thu hồi hàng hóa khuyết tật, bồi thường thiệt hại do hàng hóa có khuyết tật gây ra, và nhất là trách nhiệm bảo mật thông tin của người tiêu dùng.

Sự vận dụng sáng tạo đường lối cách mạng của Đảng qua từng thời kỳ vào phát triển của ngành và nền kinh tế còn được ngành Công Thương thể hiện ở việc tham mưu, đề xuất với Đảng, Nhà nước ban hành các chính sách trong đảm bảo an ninh năng lượng, an ninh lương thực quốc gia; thành lập các tập đoàn, tổng công ty trong lĩnh vực phụ trách nhằm thúc đẩy tích tụ và tập trung, nâng cao khả năng cạnh tranh, cũng như thực hiện chủ trương xóa bỏ dần chế độ bộ chủ quản, cấp hành chính chủ quản...

Thứ hai, nắm chắc và quyết tâm thực hiện nhiệm vụ chính của ngành là xây dựng hạ tầng cơ sở vật chất - kỹ thuật đồng bộ cho nền kinh tế, làm nền tảng cho công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Trong buổi đầu xây dựng Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á, ngành Công Thương được Chủ tịch Hồ Chí Minh tín nhiệm trao cho: “Bộ Kinh tế phải có quyền hạn rộng rãi, thống nhất mạnh mẽ mới có thể điều khiển được một cách có hiệu quả việc chấn hưng kinh tế của quốc gia”⁷.

Trong bối cảnh Chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp lan vào toàn cõi Đông Dương, hoạt động công nghiệp và thương mại nước ta sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 gần như tê liệt; hàng loạt cơ sở công nghiệp vốn do quân đội Nhật chiếm đóng trước đó đã bị lực lượng Đồng minh không kích; lưu thông hàng hóa nội địa ách tắc, xuất khẩu và nhập khẩu đình đốn khi các tuyến đường sắt, đường bộ, các cảng Hải Phòng, Sài Gòn bị phá hủy nghiêm trọng, ngành Công Thương bắt tay vào kiến thiết hạ tầng kinh tế từ đống tro tàn. Theo đề nghị của Bộ Quốc dân Kinh tế, Chính phủ ban hành các sắc lệnh hủy bỏ những đạo luật và nghị định của Toàn quyền Pháp giữ độc quyền tìm kiếm và khai thác mỏ ở các khu vực trên đất Việt Nam, giành lại quyền tìm mỏ cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; mở lại hàng loạt mỏ than và mỏ kim loại, khuyến khích các doanh nghiệp người Việt Nam tham gia hoạt động khai khoáng; đốc thúc sửa chữa, khôi phục hoạt động một số nhà máy lớn như Nhà máy Cơ khí Trường Thi (thành phố Vinh), Nhà máy Giấy Đáp Cầu (Bắc Ninh).

Những cơ sở công nghiệp đầu tiên này sau một năm hoạt động đã tạo nên cuộc di chuyển hào hùng cuối năm 1946 lên chiến khu Việt Bắc với hàng vạn tấn máy móc, nguyên vật liệu, cùng hàng vạn cán bộ, công nhân. Trong khói lửa 9 năm trường kỳ kháng chiến, Việt Bắc trở thành cái nôi của nhiều ngành công nghiệp. Thời gian này có khá nhiều điều thú vị, như Nha Khoáng chất và Kỹ nghệ Việt Nam thuộc Bộ Kinh tế quốc gia được giao phụ trách cả lĩnh vực công nghiệp quốc phòng, chịu trách nhiệm tổ chức sản xuất vũ khí. Đến năm 1949, cả nước có khoảng 130 xưởng sản xuất vũ khí, 21 cơ sở quân dược, 20 cơ sở sản xuất quân nhu và hàng chục xí nghiệp sản xuất xà phòng, giấy, vải sợi,... Sản xuất được một số loại vũ khí lớn như SKZ, ống phun bom, súng cối 60 mm và 120 mm,... Các ngành tiểu thủ công nghiệp cũng phát triển mạnh, đã tự túc được một phần thuốc men, vải mặc và dụng cụ sản xuất cho nhân dân.

Một điều thú vị khác, với sự vận động của Bộ Kinh tế quốc gia, những người dân làng Bưởi (Hà Nội) di cư ra các vùng kháng chiến được tập hợp lại trong các xưởng sản xuất giấy, họ cũng là lứa công nhân nòng cốt ngành Giấy - một nhu cầu thiết yếu trong sản xuất, đời sống và kháng chiến, phục vụ cho học sinh, các cơ quan Chính phủ và dùng trong in tiền.

Từ những cơ sở công nghiệp nhỏ bé, từ những chi điếm mậu dịch, chi điếm ngoại thương trên chiến khu Việt Bắc, từ những xưởng cơ khí, dệt may ở bưng biền Đồng Tháp, Chiến khu R huyền thoại Tây Ninh, nền kinh tế đã từng bước hình thành nhiều ngành công nghiệp chủ lực: Điện lực, khai khoáng, chế biến dầu khí, luyện kim, hóa chất, cơ khí chế tạo, ôtô, xe máy, dệt may, da giày, chế biến nông sản... với những công trình trọng điểm có ý nghĩa chiến lược cho phát triển nền kinh tế nhiều năm sau đó, như: Đường dây 500 kV mạch 1, Nhà máy Thủy điện Sơn La, Supe Phốtphát Lâm Thao, Giấy Bãi Bằng, Ximăng Bỉm Sơn, Hoàng Thạch, Hà Tiên, Apatít Lào Cai, Khí - Điện - Đạm Cà Mau, Lọc dầu Dung Quất... Cơ cấu công nghiệp phát triển hoàn chỉnh hơn, những cơ sở của các ngành công nghiệp nặng quan trọng liên tục mở rộng về số lượng và phát triển về quy mô, đồng thời năng lực một số ngành công nghiệp nhẹ, công nghiệp thực phẩm được phát huy mạnh mẽ.

Sự vững mạnh của hạ tầng kinh tế - kỹ thuật đồng bộ không chỉ giúp nền kinh tế từng bước hướng đến một nền sản xuất lớn, hiện đại, tương đối độc lập, tự chủ trong bối cảnh chiến tranh và hòa bình đan xen nhau trong suốt những năm 1946 - 1975, xây dựng miền Bắc thành hậu phương lớn, chi viện đắc lực cho chiến trường miền Nam, tiến tới thống nhất đất nước, mà còn là điều kiện thuận lợi trong chuyển đổi từ mô hình kinh tế kế hoạch, cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, với sự tham gia của các thành phần kinh tế; cũng như đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp gắn với đổi mới căn bản công nghệ; và hấp dẫn, thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam.

Thực hiện các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm, theo các nghị quyết Đại hội Đảng, ngành Công Thương nhanh chóng xây dựng các chính sách nhằm tăng cường tiềm lực cơ sở vật chất - kỹ thuật đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa, bao gồm: kết cấu hạ tầng kinh tế, công nghiệp sản xuất, công nghiệp công nghệ cao, nền nông nghiệp hàng hóa lớn. Trải dài trên mảnh đất hình chữ S, hàng vạn công trình của các khu công nghiệp, khu công nghệ cao được xây dựng lên. Ánh sáng và tiếng máy giòn giã suốt ngày đêm không ngừng nghỉ của Thủy điện Hòa Bình, Thủy điện Sơn La, Đường ống khí Nam Côn Sơn, Liên doanh Việt - Nga Vietsovpetro, Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Cao su Đà Nẵng, Hóa chất cơ bản miền Nam, Supe Phốtphát Lâm Thao... đang dần dần hiện thực hóa ước nguyện xây dựng đất nước hùng cường, thịnh vượng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và cũng là giấc mơ, khát vọng của các thế hệ người Việt Nam.

Sức vươn lên nhanh chóng của hạ tầng thương mại đã mở ra cho dòng chảy lưu thông hàng hóa. Ngay cả trong thời kỳ chiến tranh phá hoại trên bầu trời miền Bắc vẫn không ngăn chặn nổi nguồn chi viện từ bên ngoài vào miền Bắc và từ miền Bắc vào miền Nam, nhờ thương nghiệp quốc doanh khéo léo chuyển các hoạt động giao dịch thương mại từ những điểm cố định sang hoạt động lưu động, bám sát những nơi có nhu cầu mới phát sinh để phục vụ, các điểm bán lẻ mậu dịch quốc doanh và hợp tác xã mua bán không ngừng mở rộng. Hay trong những năm khôi phục đất nước sau chiến tranh (1975 - 1985), những khó khăn dồn dập cùng lúc làm cho nền kinh tế mất cân đối cung cầu nghiêm trọng, ngân sách nhà nước bội chi tiền mặt, lạm phát tăng cao, nhưng các ngành Nội thương, Ngoại thương, Vật tư vẫn nỗ lực tập trung cao độ nguồn hàng phục vụ cho sản xuất và đời sống. Ngành đã tham mưu cho Đảng, Chính phủ ban hành nhiều chính sách hay, cách làm tốt nhằm tăng tỷ trọng thu mua trong tổng sản lượng hàng hóa, kích thích sản xuất và xuất khẩu, thu hẹp cán cân thương mại. Kinh nghiệm phục vụ sản xuất, phục vụ dân sinh qua hai cuộc kháng chiến đã giúp ngành nhanh chóng bắt nhịp cùng sự nghiệp đổi mới, hệ thống bán buôn, bán lẻ với nhiều hình thức đa dạng bao phủ rộng khắp, từ thành thị đến nông thôn, từ miền xuôi đến biên giới, hải đảo; đến 224 quốc gia và vùng lãnh thổ mà Việt Nam có quan hệ kinh tế - thương mại. Tăng trưởng bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ liên tục trên dưới 10% mỗi năm. Mặc dù từ năm 1996 có sự chuyển dịch hạ tầng thương mại từ truyền thống sang hiện đại, các siêu thị và trung tâm thương mại có mặt ở khắp 6 vùng kinh tế trong cả nước, nhưng tỷ trọng hàng Việt Nam chi phối trên tất cả các kênh phân phối. Đồng thời, phát triển được các thương hiệu phân phối trong nước đủ khả năng để cạnh tranh với các thương hiệu nước ngoài.

Hoạt động ngoại thương có sự phát triển vượt bậc. Trong 25 năm đổi mới, tăng trưởng xuất khẩu bình quân năm đạt mức 2 con số: 5 năm 1986 - 1990 tăng bình quân 28%/năm; 5 năm 1991 - 1995 tăng bình quân 17,8%/năm; 5 năm 1996 - 2000 tăng bình quân 22,4%/năm; 5 năm 2001 - 2005 tăng bình quân 17,9%/năm và 5 năm 2006 – 2010 tăng bình quân 18,2%/năm. Xuất khẩu bình quân đầu người năm 2010 đạt trên 830 USD, gấp 65,3 lần năm 1986 (12,6 USD).

Thứ ba, bảo đảm hiệu quả, hiệu lực của quản lý nhà nước.

Trong từng giai đoạn lịch sử, các bộ quản lý ngành Công Thương luôn bám sát nhiệm vụ được giao, chủ động đề xuất với Chính phủ về cơ cấu tổ chức, bộ máy, chức năng của mình để đảm bảo thực thi nhiệm vụ quản lý nhà nước một cách hữu hiệu nhất. Những năm đầu thành lập có hàng loạt sắc lệnh của Chính phủ về thành lập mới, điều chỉnh nhiệm vụ của các đơn vị thuộc ngành Công Thương. Những sắc lệnh thành lập mới, bổ sung nhiệm vụ đã giúp ngành Công Thương quản lý tốt hơn hoạt động kinh tế theo hướng xây dựng nền kinh tế tự cung, tự cấp của ta, phá hoại kinh tế của địch, đánh bại chính sách “lấy chiến tranh nuôi chiến tranh” của thực dân Pháp. Điển hình là việc chuyển chế độ hoạt động hành chính của Nha Tiếp tế sang chế độ “doanh nghiệp quốc gia” của Cục Tiếp tế vận tải giúp Cục chủ động, linh hoạt hơn trong thu mua theo giá thị trường 3 mặt hàng gạo, muối và vải cho bộ đội và cơ quan Chính phủ. Cục cũng được chủ động hơn trong phối hợp với tư thương mua hàng từ vùng bị tạm chiếm của Pháp; thậm chí tư thương còn móc nối mua hàng từ Thái Lan, Hồng Kông (Trung Quốc) những mặt hàng phục vụ kháng chiến cho Cục như các loại hóa chất phục vụ công nghiệp quốc phòng, in ấn, y tế, máy móc cho thông tin liên lạc...

Trong những năm thực hiện mô hình kinh tế kế hoạch hóa, các bộ quản lý ngành vừa thực hiện chức năng quản lý nhà nước vừa thực hiện nhiệm vụ bộ chủ quản thì hoạt động quản lý nhà nước không thực sự hoàn toàn chủ động, mà chủ yếu tham gia với tư cách là một hợp phần trong tổng thể kế hoạch hằng năm và kế hoạch 5 năm của toàn nền kinh tế do Ủy ban Kế hoạch Nhà nước chịu trách nhiệm chính. Hoạt động quản lý nhà nước mang dấu ấn nhất của ngành là xác định những công trình trọng điểm thuộc lĩnh vực phụ trách, xây dựng và kiện toàn các chỉ tiêu định mức kinh tế - kỹ thuật; phân bổ kế hoạch và doanh số bán lẻ cho các hệ thống thương nghiệp; nghiên cứu tình hình thị trường ngoài nước, các chính sách kinh tế, chính sách mậu dịch, biện pháp ngoại thương; thực hiện các kế hoạch dự trữ vật tư...

Trong thời kỳ đổi mới, sau khi bỏ chế độ bộ chủ quản, ngành Công Thương có điều kiện tập trung vào các chức năng chính của quản lý nhà nước, gồm trình Chính phủ các dự án văn bản quy phạm pháp luật; trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và tổ chức thực hiện chiến lược, quy hoạch phát triển tổng thể; chiến lược, quy hoạch ngành và lĩnh vực; quy hoạch vùng, lãnh thổ, các chương trình phát triển, chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình kinh tế - kỹ thuật, các dự án quan trọng; phê duyệt chiến lược, quy hoạch, các chương trình phát triển các ngành và lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý; xây dựng tiêu chuẩn, ban hành quy trình, quy chuẩn, định mức kinh tế - kỹ thuật trong các ngành, lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý; quản lý hoạt động của các văn phòng, chi nhánh của thương nhân nước ngoài tại Việt Nam, tổng hợp tình hình, kế hoạch xuất khẩu, nhập khẩu, lưu thông hàng hóa và dịch vụ - thương mại trong phạm vi cả nước...

Thực tiễn quản lý nhà nước ngành Công Thương qua hai cuộc kháng chiến cho tới thời kỳ đổi mới cho thấy, công tác quản lý nhà nước là nghệ thuật “cân bằng động” giữa hai thực thể luôn song hành cùng nhau là Nhà nước và thị trường; trong đó, có việc xác định rõ vai trò của Nhà nước - vai trò của thị trường; thể chế hóa vai trò của Nhà nước - vai trò của thị trường; và điều hành mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong thực tiễn. Trong thời kỳ kế hoạch hóa nền kinh tế, việc nhấn mạnh vai trò của Nhà nước đã làm “lu mờ” vai trò của thị trường khiến cho việc quản lý “cồng kềnh”, “chồng chéo”, đôi khi các chính sách bị “biến dạng” khi đi vào thực tiễn; công tác quản lý thường “vật lộn” với công tác điều hành, hết sức căng thẳng, mà hiệu quả quản lý nhà nước không cao.

Từ Đại hội VI của Đảng, thị trường từng bước được thừa nhận là một trong những nhân tố “điều hành” nền kinh tế, bên cạnh vai trò “cầm cân nảy mực” của Nhà nước. Từ đây, ngành Công Thương chủ động tham mưu, xây dựng các khung khổ pháp luật theo hướng tạo môi trường thuận lợi cho mọi thành phần kinh tế phát triển, cạnh tranh lành mạnh; sử dụng các công cụ quy hoạch, kế hoạch, chương trình phát triển theo ngành và lãnh thổ, cung ứng dịch vụ công một cách minh bạch, nhằm điều tiết và khơi dậy các nguồn lực xã hội. Nhờ vậy, công tác quản lý và điều hành của ngành thuận lợi, có nhiều đóng góp quan trọng trong đảm bảo các cân đối vĩ mô, đảm bảo tổng cung, kích thích tổng cầu, góp phần kiềm chế sau những năm bùng nổ siêu lạm phát 1986 - 1989; hình thành tầng lớp thương nhân mới, tích lũy đủ kinh nghiệm, bản lĩnh và trí tuệ để hội nhập thành công trong dòng chảy thương mại quốc tế.

Thứ tư, công nghiệp hóa phải hướng đến giải phóng và phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất, phát huy mọi tiềm năng và nguồn lực, tạo bước đột phá về xây dựng kết cấu hạ tầng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao chất lượng và sức cạnh tranh của nền kinh tế và doanh nghiệp.

Từ Đại hội III, Đảng ta luôn xác định công nghiệp hóa là nhiệm vụ trung tâm của cả thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội. Nhiệm vụ trung tâm này được Đảng, Nhà nước giao trọng trách cho ngành Công Thương.

Qua mỗi kỳ Đại hội Đảng, nội dung công nghiệp hóa dần được hoàn thiện. Từ Đại hội III đến Đại hội X, vấn đề công nghiệp hóa nông nghiệp luôn được nhắc đến, được lồng trong nội dung chiến lược công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; trong đó, từ Đại hội V đến Đại hội X, vấn đề công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn luôn trở thành vấn đề nóng bỏng. Sở dĩ công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn nhận được sự quan tâm đặc biệt bởi thực chất của quá trình công nghiệp hóa chính là việc thực hiện đồng bộ 3 nội dung: (1) Chuyển dịch cơ cấu kinh tế; (2) Giải phóng lực lượng sản xuất; (3) Xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật. Với một nước đi lên từ nền sản xuất nông nghiệp, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn cực kỳ quan trọng. Công nghiệp hóa nông nghiệp tạo ra năng suất lao động cao, tăng nhanh sản lượng lương thực, thực phẩm. Đây là mấu chốt làm cho cung về nông sản và cầu về tư liệu sản xuất nông nghiệp tăng lên. Từ đó, giải phóng một lượng lao động nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ, dẫn đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

Bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật đòi hỏi phải thực hiện đồng thời mới thúc đẩy mạnh mẽ công nghiệp hóa. Trong những năm 60 - 80 của thế kỷ XX, ta mới thực hiện được nội dung xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật. Đây là thời kỳ triển khai mô hình công nghiệp hóa theo cơ chế kế hoạch hóa tập trung, dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất. Tất cả nguồn lực tiến hành công nghiệp dựa vào ngân sách nhà nước và viện trợ từ bên ngoài, không phát huy được nguồn lực xã hội, tức là lực lượng sản xuất tiềm năng từ người dân gần như chưa được giải phóng. Cũng do dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất là chủ yếu, nên công nghiệp hóa theo mô hình này không căn cứ vào các mối quan hệ kinh tế tiền - hàng, giá cả - giá trị, không lấy hiệu quả kinh tế - xã hội để xây dựng phương án đầu tư, lựa chọn công nghệ. Rốt cuộc, đồng vốn bỏ ra nhiều, hiệu quả không cao, chưa kể những thất thoát, lãng phí.

Trong kế hoạch 5 năm 1981 - 1985 có sự điều chỉnh cơ cấu ngành công nghiệp. Từ “ưu tiên công nghiệp nặng” trong những năm 1960 - 1970, đến năm 1979, với sự cải cách quản lý kinh tế, khởi đầu từ Hội nghị Trung ương 6 khóa IV, đã chuyển sang chú ý hơn đến công nghiệp hàng tiêu dùng, nên đến năm 1985 đã khắc phục được phần nào sự mất cân đối trước đó. Năm 1980, cơ cấu công nghiệp nhóm A/nhóm B là 37,8%/62,2%, đến năm 1985 đã chuyển thành 31,4%/68,6%. Nhưng đây là sự chuyển dịch “từ trên xuống” chưa phải sự “bùng nổ” từ dưới lên do sự tham gia của các thành phần kinh tế, nên sự chuyển dịch ấy chưa được coi là bền vững.

Cuối những năm 1980, bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật bắt đầu phát huy tác dụng nhờ tính đồng thời. Các quy hoạch, kế hoạch, chương trình của ngành Công Thương đều tính đến sự phát triển theo ngành và vùng lãnh thổ, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu nội ngành công nghiệp và sự tham gia của các thành phần kinh tế. Xét về số lượng, ngành Công Thương dẫn đầu về quy hoạch. Từ năm 2001 đến năm 2010, ngành đã xây dựng 51 quy hoạch công nghiệp, trong đó có 31 quy hoạch phát triển ngành, sản phẩm công nghiệp và 20 quy hoạch theo vùng lãnh thổ. Về thương mại, xây dựng 16 quy hoạch, trong đó có 4 quy hoạch phát triển ngành, sản phẩm, 12 quy hoạch theo vùng lãnh thổ⁸.

Điều quan trọng hơn, các quy hoạch đã chú ý đến yêu cầu phát triển đồng bộ và sự liên kết, phối hợp với các ngành có liên quan như Kế hoạch - Đầu tư, Tài chính, Giao thông vận tải, Khoa học và Công nghệ, Xây dựng, Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Lao động - Thương binh và Xã hội,... Đồng thời, chuyển dần việc điều hành kế hoạch từ can thiệp vi mô sang duy trì các cân đối vĩ mô. Do vậy, quy hoạch phát triển công nghiệp, thương mại thực sự trở thành một trong những công cụ quản lý nhà nước, tập hợp trong mình bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật để đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Thứ năm, phát triển thương mại cần tập trung vào bảo đảm các cân đối lớn, cán cân thương mại.

Phát triển thương mại không chỉ để trở thành trụ cột phát triển trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa, mà còn là phương thức bảo đảm an ninh kinh tế, chủ động ứng phó với các tình huống biến động lớn, đột xuất có thể xảy ra từ bên ngoài.

Bảo đảm các cân đối lớn cho sản xuất, tiêu dùng là nhu cầu của mọi nhà nước. Thương mại - khâu kết nối thiết yếu giữa sản xuất và tiêu dùng, vừa là khâu để thực hiện giá trị hàng hóa, vừa là khâu tạo ra giá trị gia tăng cho hàng hóa thông qua lưu thông, phân phối. Do đó, thương mại đóng vai trò quan trọng trong định hướng, dẫn dắt và kích thích sản xuất.

Trong thời kỳ thực hiện theo mô hình kinh tế kế hoạch hóa, thương mại chủ yếu thực hiện chức năng phục vụ và (gián tiếp) chỉ huy. Để phục vụ, thương mại tính toán các thông số về dân số ở khu vực thành thị và nông thôn, số cán bộ, công nhân viên, nhu cầu bình quân của mỗi người để lên kế hoạch mỗi năm phải thu mua bao nhiêu tấn thóc, bao nhiêu tấn thịt lợn, bao nhiêu mét vải, bao nhiêu bát ăn cơm, bao nhiêu xe đạp... Để (gián tiếp) chỉ huy, thương mại sẽ lên kế hoạch phân bổ bao nhiêu tấn sắt thép, bao nhiêu tấn phân bón, bao nhiêu lít xăng dầu... cho các xí nghiệp quốc doanh tương ứng với số lượng, chủng loại sản phẩm làm ra; tính toán số lượng vật tư sản xuất ở trong nước đáp ứng bao nhiêu phần trăm và số lượng, mặt hàng phải nhập khẩu, từ những thị trường nào.

Tuy nhiên, do giá bán ra và mua vào thấp, nên cung luôn không đủ đáp ứng cầu. Giá thu mua thấp nên không kích thích sản xuất, giá bán ra thấp nên tạo ra cầu giả (những mặt hàng bán bằng tem phiếu không có nhu cầu cũng mua, không mua thì hết hạn). Vì cung không đủ cầu nên thông số “nhu cầu thông thường của mỗi người” cũng không thể tính toán theo thông thường được nữa, buộc phải hạn chế.

Với cách mua vào và bán ra như trên, nhìn chung không có “người tiêu dùng” đúng nghĩa. Xí nghiệp quốc doanh được giao (đầu vào) máy móc, thiết bị, nguyên liệu, năng lượng để sản xuất ra sản phẩm và giao nộp (đầu ra) cho thương mại. Thương mại lại phân phối những sản phẩm này theo kế hoạch cho những địa chỉ quy định. Như vậy, cả đầu vào, đầu ra của sản xuất đều thụ động, nên nằm ở khâu trung gian giữa sản xuất và tiêu dùng, nhưng thương mại không nắm giữ đầy đủ chức năng định hướng, dẫn dắt và kích thích sản xuất, chỉ cố gắng bảo đảm cung - cầu ở mức có giới hạn. Các cân đối lớn về năng lượng, sắt thép, hóa chất... mặc dù nhận được sự viện trợ của các nước xã hội chủ nghĩa, cũng thường xuyên thiếu hụt. Cảnh tượng xí nghiệp quốc doanh xếp hàng chờ được cung ứng vật tư cho sản xuất khá phổ biến, nhất là giai đoạn đất nước căng mình khắc phục hậu quả chiến tranh 1975 - 1985.

Bước vào thời kỳ đổi mới, thương mại khởi động thực hiện vai trò vốn có của nó. Điều thuận lợi là, với sự tham gia vào sản xuất, kinh doanh của các thành phần kinh tế, bao gồm cả thương nhân có vốn đầu tư nước ngoài (FDI), sản lượng hàng hóa, dịch vụ tăng lên, cơ bản đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế. Thị trường trong nước được tổ chức thành một thể thống nhất, thông suốt; thị trường trong nước và nước ngoài thông nhau ở mức độ nhất định, các chỉ số thương mại như tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ, xuất nhập khẩu có mức tăng 1,5 - 2,0 lần so với mức tăng GDP. Tuy nhiên, thị trường không tự điều chỉnh, không tự đảm bảo các cân đối lớn, đòi hỏi phải có sự hỗ trợ, điều tiết của Nhà nước. Mặt khác, chúng ta đã bắt đầu hội nhập vào nền kinh tế thế giới với việc gia nhập ASEAN và thực hiện CEPT/AFTA từ năm 1996 (sau này là ATIGA); các FTA song phương, đa phương tạo ra các “sân chơi” mở cho Việt Nam, cho các đối tác, các tập đoàn đa quốc gia, nhưng sức ép, mức độ cạnh tranh khốc liệt hơn, dẫn đến yêu cầu đất nước phải có chiến lược phát triển thị trường trong nước, nước ngoài để khai thác tốt cơ hội, giảm thiểu rủi ro và tổn thương.

Trong 10 năm 1986 - 1995, thị trường thương mại phát triển không đồng đều. Ở trong nước, khu vực nông thôn tập trung 70% dân số, nhưng sức mua kém, đặc biệt là các vùng Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Trung Bộ và Tây Nguyên. Hạ tầng thương mại truyền thống phát triển tự phát, hạ tầng thương mại hiện đại còn sơ khai, chưa hình thành được kênh phân phối hiệu quả. Với thị trường nước ngoài, chủ yếu là thị trường Đông Âu, các nước Đông Nam Á và mới bắt đầu thâm nhập thị trường EU, tỷ trọng nhập siêu còn lớn.

Trong bối cảnh đó, ngành Công Thương tập trung vào thể chế hóa chủ trương các kỳ Đại hội Đảng, các kỳ Hội nghị Trung ương về thương mại, nhất là Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 03/01/1996 của Bộ Chính trị về tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động thương nghiệp, phát triển thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là Luật thương mại năm 1997 và năm 2005, Luật cạnh tranh năm 2004, Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010; Pháp lệnh về chống bán phá giá, Pháp lệnh về tự vệ trong nhập khẩu hàng hóa nước ngoài vào Việt Nam; các nghị định về phát triển mạng lưới chợ, phát triển thương mại miền núi, hải đảo và vùng đồng bào dân tộc, các hoạt động xúc tiến thương mại, hội chợ triển lãm, logistics, mua bán hàng hóa của thương nhân FDI tại Việt Nam... Đồng thời, xây dựng và tổ chức thực hiện các đề án tổ chức thị trường trong nước, phát triển thương mại trong nước; các quy hoạch phát triển mạng lưới chợ, quy hoạch các khu kinh tế cửa khẩu phía Bắc, phía Tây, phía Tây Nam, các vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, miền Trung, miền Nam; chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa...

Các hoạt động trên đã khơi dậy các nguồn lực từ bên trong và bên ngoài, nguồn lực của Nhà nước và nhân dân, tập trung vào kết cấu hạ tầng thương mại, hình thành cấu trúc thị trường trong nước thống nhất trên cơ sở đặc thù và thế mạnh từng vùng, từng địa phương, thúc đẩy hình thành các thương nhân lớn; phát triển mạnh thương mại đầu vào trên cơ sở kích thích các cơ sở sản xuất nguyên liệu, bước đầu hình thành ngành công nghiệp hỗ trợ, hạn chế phụ thuộc vào thị trường thế giới; hỗ trợ các thương nhân vừa và nhỏ để nhanh chóng định hình các kênh phân phối trong nước, đa dạng hóa mặt hàng và thị trường xuất khẩu ở nước ngoài, góp phần bảo đảm các cân đối lớn cho nền kinh tế, nhất là các loại vật tư chiến lược cho sản xuất phục vụ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Ra đời khi chính quyền cách mạng non trẻ đang đứng trước tình thế “ngàn cân treo sợi tóc”, ngành Công Thương đã bám sát tình hình, thực tiễn, vận dụng sáng tạo lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Trong lúc các giới khác trong quốc dân ra sức hoạt động để giành lấy nền hoàn toàn độc lập của nước nhà, thì giới Công - Thương phải hoạt động để xây dựng một nền kinh tế và tài chính vững vàng và thịnh vượng”⁹.

Trong 65 năm (1945 - 2010), trải qua các giai đoạn lịch sử với nhiều lần thay đổi cơ cấu, tổ chức và tên gọi, ngành Công Thương luôn có những đóng góp quan trọng vào sự lớn mạnh của đất nước trong công cuộc giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa. Ở mỗi giai đoạn phát triển, ngành Công Thương luôn kịp thời tham mưu cho Đảng và Chính phủ nhiều chính sách quan trọng trong sự phát triển của ngành và nền kinh tế; từng bước xây dựng được hạ tầng cơ sở vật chất - kỹ thuật đồng bộ cho nền kinh tế, làm nền tảng thu hút sự đầu tư trong và ngoài nước vào công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Trong chuỗi các sự kiện tiêu biểu, những vấn đề cốt lõi của ngành luôn gắn liền với lịch sử cách mạng của đất nước, vận mệnh của dân tộc; đồng thời, làm nổi bật những đặc điểm, truyền thống quý báu của ngành Công Thương, xứng đáng là một trụ cột quan trọng của nền kinh tế, đi đầu trong phát triển sản xuất - kinh doanh, chuyển đổi cơ chế quản lý, chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế.

Những bài học kinh nghiệm quý báu ghi nhận từ lịch sử hình thành, phát triển của ngành có ý nghĩa thiết thực, đóng góp vào kho tàng lý luận về xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

---

1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.6-7.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.51, tr.139.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.47, tr.737.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.55, tr.381.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.60, tr.263.

6. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.65, tr.277.

7. Sắc lệnh số 12/SL của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

8. Xem Bộ Công Thương: “Một số vấn đề kinh tế vĩ mô trong chiến lược phát triển kinh tế giai đoạn 2011 - 2020”, 2011, tr.78-79.

9. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.53.

KẾT LUẬN

Trong hành trình 65 năm (1945 - 2010), ngành Công Thương đã từng bước xây dựng hai trụ cột cơ bản là công nghiệp và thương mại, tạo ra nền tảng hạ tầng kinh tế - kỹ thuật căn bản cho công cuộc kiến thiết nền kinh tế.

Từ buổi đầu thành lập, ngay trong lòng các cuộc kháng chiến, qua mưa bom bão đạn, các hoạt động công nghiệp, thương mại đã gây dựng nên những cơ sở ban đầu cho công nghiệp hóa, thúc đẩy các ngành kinh tế quốc dân phát triển, đáp ứng nhu cầu đời sống nhân dân, góp phần giải quyết hậu cần tại chỗ, tạo điều kiện cho cuộc kháng chiến đi tới thắng lợi cuối cùng.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, Chính phủ đã xây dựng Nhà máy Cơ khí Trần Hưng Đạo tại Chiêm Hóa (Tuyên Quang) - cái nôi của ngành Cơ khí Việt Nam; bắt tay hình thành ngành Công nghiệp khai khoáng với các hoạt động ở các mỏ than Làng Cẩm, Quán Triều, Khe Bố, Phấn Mễ, Minh Khai, Đầm Đùn; các mỏ thiếc, mỏ chì - kẽm, mỏ apatít; sản xuất thành công nhiều loại hóa chất cơ bản, thiết yếu...

Với chính sách thương mại mềm dẻo, linh hoạt “nắm hàng chính, nắm thị trường chính, nắm bán buôn là chính”, thương nghiệp quốc doanh đã tận dụng mạng lưới thương nhân để điều hòa giá cả trên thị trường. Cán bộ mậu dịch sinh hoạt thường kỳ để cung cấp các thông tin quân sự, kinh tế, chính trị mới, nhằm định hướng, hỗ trợ hoạt động kinh doanh của thương nhân, nên đã thúc đẩy sản xuất, đảm bảo cung cấp hàng hóa cần thiết cho công cuộc kháng chiến, đời sống nhân dân, cũng như bình ổn giá cả, chống đầu cơ, lũng đoạn thị trường.

Bên cạnh đó, Bộ Kinh tế đã mở lớp đào tạo, đặt nền móng cho xây dựng một đội ngũ quản lý ngành. Năm 1948, đã mở hai khóa đào tạo cán bộ quản lý kinh tế. Các học viên tốt nghiệp được bổ sung về Bộ Kinh tế hoặc về các địa phương. Có thể xem hai khóa học này là nơi tạo nguồn cán bộ khung quý báu cho hoạt động quản lý kinh tế của Chính phủ. Nhiều học viên sau này đã có những đóng góp lớn, giữ chức vụ quan trọng trong các cơ quan quản lý kinh tế của Nhà nước tại Trung ương và địa phương.

Trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ, hoạt động công nghiệp, thương mại tuy gặp nhiều khó khăn do bị đánh phá ác liệt, nhưng ở miền Bắc đã hình thành hàng loạt cơ sở công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương mại như cơ khí, chế biến nông sản, dệt may, chế biến gỗ, sản xuất giấy, hệ thống hợp tác xã mua bán... nhờ đó đã tự túc được một phần đáng kể các mặt hàng tiêu dùng thiết yếu, cung cấp lượng lớn nông cụ, các loại vũ khí thô sơ cho quân đội.

Không chỉ xây dựng hạ tầng kinh tế - kỹ thuật, hàng vạn công nhân viên ngành Công Thương còn trực tiếp tham gia vào công cuộc giải phóng đất nước.

Trong những năm tháng leo thang ác liệt nhất trên bầu trời miền Bắc, không quân Mỹ ném bom vào các thành phố lớn, các trung tâm công nghiệp và thương mại thì cán bộ, công nhân viên ngành Công Thương phân tán về các địa phương, lấy đơn vị tỉnh làm địa bàn xây dựng công nghiệp, thương mại. Địch nhằm vào các ngành công nghiệp nền tảng làm mục tiêu đánh phá ác liệt, thì cán bộ, công nhân ngành Điện, ngành Than, Xăng dầu, Luyện kim... nêu cao khẩu hiệu “giữ vững dòng điện như mạch máu”, “quý xăng như máu”, “chắc tay búa, vững tay súng”... Khắp các địa phương, xí nghiệp, nhà máy công trường dấy lên phong trào “tay búa, tay súng”, “toàn dân chi viện chiến trường”, “vì miền Nam ruột thịt”, “tất cả vì sự sống của con đường”, “một cân hàng Chính phủ là một cân vàng vào Nam”, “đầu đội tọa độ, chân đạp thủy lôi, không phút nghỉ ngơi, đưa hàng ra phía trước”... Hàng vạn cán bộ, công nhân viên ngành trực tiếp tham gia vào chiến trường miền Nam; riêng ngành Than có gần 2.000 thợ mỏ tập hợp thành Binh đoàn Than. Trong những năm tháng chiến tranh, nhiều cán bộ, công nhân, người lao động ngành Công Thương đã anh dũng hy sinh. Tiêu biểu là Đội trưởng Đội bảo vệ Trương Xuân Lợi, Đội phó Đội bảo vệ Lê Xuân Ba của Tổng kho Xăng dầu Đức Giang; liệt sĩ Mạc Văn Cầu, liệt sĩ Nguyễn Văn Mậu của Tổng kho Xăng dầu Thượng Lý; Đại đội trưởng tự vệ, Anh hùng Lực lượng vũ trang, liệt sĩ Đặng Bá Hát của Than Hòn Gai; Chi cục Vận tải khu IV có 26 cán bộ, công nhân viên hy sinh trong khi chuyển hàng nội thương vào Nam...

Công Thương cũng là ngành đi đầu trong khôi phục hoạt động sản xuất - kinh doanh sau chiến tranh. Năm 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu”, với phương châm tranh thủ sự giúp đỡ của các nước xã hội chủ nghĩa, dựa vào sức mình là chính, ngành Công Thương đã di chuyển nhiều cơ sở công nghiệp kháng chiến về địa điểm mới; tiếp quản, khôi phục và mở rộng một số cơ sở công nghiệp cũ; xây dựng nhiều nhà máy mới, mà những cái tên còn vang vọng đến giờ: Khu Công nghiệp Thượng Đình, Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Nhà máy Dệt Nam Định, Mỏ than Hòn Gai, Mỏ thiếc Tĩnh Túc, Nhà máy Ximăng Hải Phòng, Xí nghiệp Sửa chữa xe lửa Gia Lâm, Nhà máy Diêm Thống nhất... Từ đó, bước đầu hình thành nền công nghiệp hiện đại với cơ cấu khá hoàn chỉnh, bao gồm các ngành công nghiệp chế tạo tư liệu và sản xuất hàng tiêu dùng.

Năm 1973, khi đế quốc Mỹ chấm dứt chiến tranh phá hoại miền Bắc, các cơ sở sản xuất điện, than, gang thép, chế tạo máy công cụ, phân bón, hóa chất, cao su, công nghiệp nhẹ, công nghiệp thực phẩm... nhanh chóng được khôi phục và mở rộng, tiếp tục duy trì và phát triển nguồn lực của hậu phương lớn miền Bắc xã hội chủ nghĩa cho công cuộc thống nhất đất nước. Sau năm 1975, nhiệm vụ quan trọng nhất là hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục sản xuất, xây dựng đất nước “đàng hoàng hơn, to đẹp hơn” như mong muốn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngành Công Thương đã tham mưu cho Đảng và Nhà nước xác định những công trình trọng điểm nhằm hình thành một nền công nghiệp tự chủ, với cơ sở vật chất - kỹ thuật được tăng cường, cơ cấu công nghiệp hoàn chỉnh hơn. Điển hình là xúc tiến việc tìm kiếm và khai thác dầu mỏ trên lãnh thổ, lãnh hải Việt Nam, tiến tới hình thành một nền công nghiệp dầu khí hoàn chỉnh, bao gồm cả thăm dò, khai thác, vận chuyển, lọc dầu, hóa dầu, cơ khí phục vụ ngành Dầu khí; xây hệ thống điện 110 kV đầu tiên ở miền Bắc, xây dựng Nhà máy Nhiệt điện Phả Lại, xây dựng Tổng sơ đồ phát triển điện năng giai đoạn 1; khôi phục và mở rộng Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Nhà máy Phân Đạm Hà Bắc, Supe Phốtphát Lâm Thao, thành lập Nhà máy Luyện cán thép Gia Sàng, Nhà máy Cán thép Lưu Xá; khôi phục và mở rộng các nhà máy điện, ximăng, dệt may, da giày, hóa chất, chất tẩy rửa, chế biến thực phẩm... ở các tỉnh phía Nam.

Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, ngành Công Thương kịp thời điều chỉnh cơ cấu, hướng tới xây dựng một nền công nghiệp, thương mại, kinh tế đối ngoại độc lập, tự chủ; tập trung thể chế hóa các chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách Nhà nước về quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước, khuyến khích các thành phần kinh tế tham gia vào thị trường trong nước và quốc tế; tham mưu và tổ chức xây dựng nhiều văn bản pháp luật, các chương trình, kế hoạch phát triển công nghiệp, thương mại và hội nhập kinh tế quốc tế. Các quy hoạch, chiến lược không chỉ tạo nền tảng quan trọng cho tăng trưởng dài hạn, thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, mà còn làm thay đổi căn bản công tác quản lý nhà nước về công nghiệp, thương mại theo hướng chuyển mạnh sang chức năng thúc đẩy, phục vụ phát triển là chính, hạn chế tối đa sử dụng các biện pháp hành chính vào sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, giảm dần các đầu mối quản lý ngành.

Trên chặng đường dài từ một nước xuất phát điểm thấp, bị chiến tranh tàn phá nặng nề, Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những quốc gia có nền công nghiệp thuộc vào nhóm các quốc gia có năng lực cạnh tranh toàn cầu ở mức trung bình cao, có nền thương mại phát triển, đủ sức hỗ trợ nền sản xuất trong nước từng bước tham gia ngày càng sâu vào mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu. Trong hành trình bền bỉ ấy, bên cạnh những dấu ấn, thành tựu nổi bật, cũng có những sai lầm, vấp váp, nhưng thành công hay thất bại, cũng để lại cho ngành Công Thương và nền kinh tế những bài học kinh nghiệm quý báu.

Thứ nhất, nắm vững chủ trương, vận dụng sáng tạo đường lối cách mạng của Đảng qua từng thời kỳ vào phát triển của ngành và nền kinh tế.

Một ngày sau khi đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ngày 03/9/1945, tại Bắc Bộ phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ tọa phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ. Người nêu ra 6 nhiệm vụ cấp bách, trong đó nhiệm vụ đầu tiên là “... nhân dân đang đói... Chúng ta phải làm thế nào cho họ sống”¹. Từ chủ trương “phải làm thế nào cho họ sống”, chỉ 2 ngày sau, ngành Công Thương đã cụ thể hóa thành “Sắc lệnh của Chủ tịch Chính phủ lâm thời số 7, ngày 05/9/1945”. Sắc lệnh số 7 cho phép việc buôn bán và chuyên chở thóc gạo trong toàn hạt Bắc Bộ Việt Nam được hoàn toàn tự do. Những ai tích trữ thóc gạo, mưu sự đầu cơ, nếu phương hại đến nền kinh tế, sẽ bị nghiêm phạt theo quân luật. Hơn 1 tháng sau, cũng theo đề nghị của Bộ trưởng Bộ Quốc dân Kinh tế, ngày 09/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh cấm xuất khẩu thóc, gạo, ngô, đỗ, các chế phẩm thuộc về ngũ cốc. Tiếp đó, ngày 15/11/1945, Bộ Quốc dân Kinh tế ban hành Nghị định số 41-BKT khuyến khích tận dụng đất đai, trồng màu cứu đói; tổ chức sản xuất nông cụ cho phát triển nông nghiệp; phối hợp với Bộ Canh nông dùng nguồn đất công cộng tăng gia sản xuất.

Từ năm 1945, đất nước trải qua nhiều biến động; quá trình phát triển của ngành Công Thương cũng biến động theo chu kỳ, có thể thấy nhiều điểm tương đồng của các chu kỳ này - tất nhiên có sự thay đổi về cấp độ theo tính chất, yêu cầu của từng giai đoạn cụ thể.

Đó là cách tổ chức kinh tế thời chiến 1946 - 1954 và 1965 - 1975, là cuộc cải tạo công thương nghiệp 1958 - 1960 và 1975 - 1980, hay các thời kỳ khôi phục kinh tế 1955 - 1957, 1973 - 1975 và 1975 - 1985. Cùng điều kiện chiến tranh, cùng thực hiện chủ trương đảm bảo cho nhu cầu kháng chiến, giai đoạn 1946 - 1954 thương nghiệp quốc doanh hợp tác với thương nhân như cánh tay nối dài của mình, mở các tuyến đi vào vùng địch, cấp giấy phép cho họ ra vào vùng tạm chiếm để bán nông lâm sản, mua những mặt hàng dùng cho quân đội như thuốc tây, các hóa chất, thuốc nổ, nguyên liệu quốc phòng...; giai đoạn 1965 - 1975, mậu dịch quốc doanh sử dụng hợp tác xã như cánh tay nối dài, chuyển các hoạt động ở những điểm cố định sang hoạt động lưu động, bám sát các tuyến đường giao thông mới mở phục vụ quân đội, các cơ sở sản xuất từ thành thị về di tản, các nơi có dân cư sơ tán để phục vụ. Xã viên hợp tác xã mua bán là những chiến sĩ vận chuyển, áp tải hàng hóa đi qua các trọng điểm đánh phá ác liệt, và cũng là người đưa hàng hóa tới tận các chiến hào, mâm pháo cho bộ đội, dân quân. Nhiều xã viên đã anh dũng hy sinh khi đang trên đường làm nhiệm vụ.

Tương tự, cùng chủ trương khuyến khích tiểu thủ công nghiệp phục vụ kháng chiến, giai đoạn 1946 - 1954, các hoạt động thường là hỗ trợ về vốn, cử cán bộ đi trực tiếp gặp các cơ sở sản xuất để phổ biến các kỹ thuật sản xuất mới; giai đoạn 1965 - 1975 tiểu thủ công nghiệp nhận được sự hỗ trợ ở mức cao hơn, bài bản hơn: hỗ trợ vốn lưu động dưới dạng cung cấp nguyên vật liệu, mậu dịch quốc doanh đặt hàng, cung cấp nguyên vật liệu, bao tiêu sản phẩm; bảo đảm nguồn điện, nâng cao năng lực chế tạo, sửa chữa sản xuất cơ khí, xây các trạm thủy điện nhỏ, trang bị máy hơi nước, hướng dẫn kỹ thuật, đào tạo, cung cấp cán bộ, hướng dẫn làm kế hoạch, giúp đỡ kinh nghiệm quản lý...

Thời kỳ đổi mới đòi hỏi các cấp, các ngành phải nhanh chóng thể chế hóa chủ trương chuyển từ sản xuất theo mô hình kinh tế kế hoạch hóa sang mô hình kinh tế hàng hóa, cơ chế thị trường, phát triển kinh tế nhiều thành phần. Trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (tháng 6/1991), lần đầu tiên xuất hiện cụm từ “Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa”²; vận dụng sáng tạo chủ trương được xác định tại Đại hội VI, coi “nền kinh tế có cơ cấu nhiều thành phần là một đặc trưng của thời kỳ quá độ”³, trong những năm cuối thập kỷ 1980 các bộ quản lý ngành Công Thương đã tham mưu, biên soạn trình Chính phủ nhiều văn bản pháp quy hiện thực hóa chủ trương này. Cụ thể:

- Quyết định số 217/HĐBT ngày 14/11/1987 của Hội đồng Bộ trưởng giao quyền tự chủ cho các xí nghiệp quốc doanh, xóa bỏ hệ thống chỉ tiêu hướng dẫn. Xí nghiệp quốc doanh chỉ thực hiện nhiệm vụ sản xuất những sản phẩm với số lượng tương ứng với phần vật tư mà Nhà nước cung ứng, ngoài ra, sản xuất cái gì, bán cho các thành phần kinh tế khác hoàn toàn thuộc quyền quyết định của xí nghiệp.

- Quyết định số 231/HĐBT ngày 31/12/1987 của Hội đồng Bộ trưởng cho phép tổ chức kinh doanh vật tư bán vật tư theo giá thỏa thuận đối với những loại vật tư ngoài danh mục Nhà nước định giá. Đặc biệt, các tổ chức kinh doanh vật tư được trực tiếp quan hệ với các tổ chức và tư nhân trong và ngoài nước trong phạm vi nhiệm vụ được Nhà nước giao để liên doanh, liên kết chủ động tạo thêm nguồn vật tư, vay và sử dụng ngoại tệ, ký hợp đồng mua, bán vật tư, đại lý mua, bán vật tư.

- Quyết định số 193/HĐBT ngày 23/12/1988 của Hội đồng Bộ trưởng về kinh doanh thương mại và dịch vụ ở thị trường trong nước; trong đó, Nhà nước bảo hộ các hoạt động kinh doanh hợp pháp của các tổ chức, cá nhân; mọi hàng hóa đều được tự do lưu thông, trừ những mặt hàng cấm và những mặt hàng đòi hỏi phải tuân thủ những điều kiện nhất định mới được phép kinh doanh.

- Nghị định số 64/HĐBT ngày 10/6/1989 khuyến khích các thành phần kinh tế sản xuất hàng xuất khẩu và đẩy mạnh xuất khẩu. Bên cạnh các tổ chức kinh doanh xuất, nhập khẩu chuyên nghiệp của Nhà nước, các cơ sở sản xuất, chế biến hàng xuất khẩu thuộc thành phần kinh tế tập thể, công tư hợp doanh, tư doanh và cá thể được tùy ý lựa chọn tổ chức xuất, nhập khẩu quốc doanh để ủy thác bán hàng xuất khẩu theo giá cả thỏa thuận.

Mặc dù ra đời trong bối cảnh vẫn còn những băn khoăn, e ngại nền kinh tế nhiều thành phần có dẫn đến hạn chế vai trò của xí nghiệp quốc doanh, mâu thuẫn với mô hình xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, song các văn bản nói trên được triển khai trong thực tiễn đã tạo hành lang pháp lý cho các tổ chức kinh tế quốc doanh chuyển sang hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa, hoạt động ổn định, giữ vững vai trò chủ đạo trên thị trường có sự tham gia của các thành phần kinh tế.

Thực tiễn triển khai các văn bản nói trên cũng góp phần vào kho tàng lý luận về kinh tế tư nhân, quyền sở hữu tư liệu trong nền kinh tế xã hội chủ nghĩa, và là một trong những nhân tố thúc đẩy hai đạo luật: Luật công ty và Luật doanh nghiệp tư nhân. Từ đó, xác định lại phạm vi hoạt động của doanh nghiệp nhà nước với Quyết định số 90/TTg, 91/TTg trong cùng ngày 07/3/1994. Quyết định số 90/TTg quy định rõ ba điều kiện thành lập mới doanh nghiệp nhà nước. Thứ nhất, chỉ thành lập mới những doanh nghiệp nhà nước trong những ngành then chốt, những lĩnh vực mang lại nguồn thu lớn cho ngân sách nhà nước, những lĩnh vực có nhu cầu của thị trường nhưng các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh chưa có điều kiện đầu tư phát triển. Thứ hai, không thành lập thêm những doanh nghiệp nhà nước đã có nhiều năng lực kinh doanh cùng ngành đang hoạt động cùng một địa bàn (kể cả năng lực ngoài quốc doanh). Thứ ba, kể từ tháng 3/1994, tất cả các doanh nghiệp nhà nước thành lập mới phải có mức vốn pháp định ít nhất bằng 5 lần mức vốn của công ty trách nhiệm hữu hạn cùng ngành nghề.

Với cách tiếp cận cởi mở của Quyết định số 217/HĐBT, Quyết định số 231/HĐBT, Quyết định số 193/HĐBT, Nghị định số 64/HĐBT ta có thể thấy, tình hình công nghiệp và thương mại có chu kỳ vận động mới với hình thức cao hơn. Trong những năm đầu đổi mới, ngành Công Thương có những tham mưu, đề xuất táo bạo, quyết đoán, một phần do tích lũy được những kinh nghiệm quý báu trong suốt chặng đường phát triển của mình. Trước đó 3 - 4 thập kỷ, theo đề nghị của các bộ quản lý ngành Công Thương, năm 1947, đã có Sắc lệnh số 29B/SL cho phép tư nhân được xuất, nhập khẩu mọi hàng hóa, trừ những mặt hàng cấm và mặt hàng do Chính phủ trực tiếp đảm nhận xuất, nhập khẩu; năm 1948 có Sắc lệnh số 104/SL quy định hoạt động của doanh nghiệp quốc gia (nay gọi là doanh nghiệp nhà nước) theo nguyên tắc tự lập, không sử dụng ngân sách nhà nước; năm 1950 có Sắc lệnh số 06/SL cho phép thành lập các công ty công tư hợp doanh, trong đó Chính phủ hợp vốn với tư nhân để kinh doanh; năm 1951 có Sắc lệnh số 49/SL quy định nguyên tắc “nội thương được tự do”; năm 1956 có Nghị định số 708/TTg ban hành Điều lệ tạm thời về các xí nghiệp tư nhân, trong đó nêu nguyên tắc: Tài sản của xí nghiệp được pháp luật bảo hộ. Quyền quản lý kinh doanh thuộc người bỏ vốn. Về các vấn đề có quan hệ đến quyền lợi giữa chủ xí nghiệp và người làm công, hai bên thương lượng mà giải quyết theo luật...

Đất nước mở cửa hội nhập, kinh tế nhiều thành phần phát triển, thị trường tiêu thụ ngày càng phong phú với những quan hệ cung - cầu trong nước, song phương, đa phương phức tạp, nhu cầu bảo vệ các chủ thể trong nền kinh tế thị trường được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm. Hiến pháp năm 1992 khẳng định: “Nhà nước có chính sách bảo hộ quyền lợi của người sản xuất và người tiêu dùng”. Đảng cũng nhấn mạnh: “Hạn chế độc quyền kinh doanh, không để lợi dụng địa vị độc quyền để duy trì đặc quyền, đặc lợi, lũng đoạn thị trường”⁴; “Hình thành đồng bộ và tiếp tục phát triển, hoàn thiện các loại thị trường đi đôi với xây dựng khuôn khổ pháp lý và thể chế, để thị trường hoạt động năng động, có hiệu quả, có trật tự, kỷ cương trong môi trường cạnh tranh lành mạnh, công khai, minh bạch, hạn chế và kiểm soát độc quyền kinh doanh”⁵; “Nhà nước kiểm soát chặt chẽ độc quyền và tạo môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế tham gia và cạnh tranh bình đẳng trên thị trường dịch vụ”⁶.

Thể chế hóa các chủ trương, đường lối này, Luật cạnh tranh năm 2004 được ban hành kịp thời điều chỉnh những hành vi hạn chế cạnh tranh, hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Luật cạnh tranh năm 2004 là một công cụ bảo đảm nhu cầu kiểm soát độc quyền, đặc biệt là khi mở cửa thị trường để hội nhập kinh tế quốc tế; trong đó, các công cụ chính yếu là ngăn chặn các thỏa thuận ấn định giá hàng hóa, dịch vụ một cách trực tiếp hoặc gián tiếp; thỏa thuận phân chia thị trường tiêu thụ, nguồn cung cấp hàng hóa, cung ứng dịch vụ; thỏa thuận hạn chế, kiểm soát số lượng, khối lượng sản xuất, mua bán hàng hóa, dịch vụ; hoặc các hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, tập trung kinh tế. Thông qua đó, bảo vệ quyền cạnh tranh hợp pháp trong kinh doanh, khuyến khích cạnh tranh lành mạnh. Đồng thời, Pháp lệnh bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999 và Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 - bước ngoặt lớn đối với hệ thống pháp luật bảo vệ người tiêu dùng ở Việt Nam với những ràng buộc về trách nhiệm của tổ chức, cá nhân kinh doanh trong việc thực hiện hợp đồng theo mẫu, bảo hành hàng hóa, linh kiện, phụ kiện, thu hồi hàng hóa khuyết tật, bồi thường thiệt hại do hàng hóa có khuyết tật gây ra, và nhất là trách nhiệm bảo mật thông tin của người tiêu dùng.

Sự vận dụng sáng tạo đường lối cách mạng của Đảng qua từng thời kỳ vào phát triển của ngành và nền kinh tế còn được ngành Công Thương thể hiện ở việc tham mưu, đề xuất với Đảng, Nhà nước ban hành các chính sách trong đảm bảo an ninh năng lượng, an ninh lương thực quốc gia; thành lập các tập đoàn, tổng công ty trong lĩnh vực phụ trách nhằm thúc đẩy tích tụ và tập trung, nâng cao khả năng cạnh tranh, cũng như thực hiện chủ trương xóa bỏ dần chế độ bộ chủ quản, cấp hành chính chủ quản...

Thứ hai, nắm chắc và quyết tâm thực hiện nhiệm vụ chính của ngành là xây dựng hạ tầng cơ sở vật chất - kỹ thuật đồng bộ cho nền kinh tế, làm nền tảng cho công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Trong buổi đầu xây dựng Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á, ngành Công Thương được Chủ tịch Hồ Chí Minh tín nhiệm trao cho: “Bộ Kinh tế phải có quyền hạn rộng rãi, thống nhất mạnh mẽ mới có thể điều khiển được một cách có hiệu quả việc chấn hưng kinh tế của quốc gia”⁷.

Trong bối cảnh Chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp lan vào toàn cõi Đông Dương, hoạt động công nghiệp và thương mại nước ta sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 gần như tê liệt; hàng loạt cơ sở công nghiệp vốn do quân đội Nhật chiếm đóng trước đó đã bị lực lượng Đồng minh không kích; lưu thông hàng hóa nội địa ách tắc, xuất khẩu và nhập khẩu đình đốn khi các tuyến đường sắt, đường bộ, các cảng Hải Phòng, Sài Gòn bị phá hủy nghiêm trọng, ngành Công Thương bắt tay vào kiến thiết hạ tầng kinh tế từ đống tro tàn. Theo đề nghị của Bộ Quốc dân Kinh tế, Chính phủ ban hành các sắc lệnh hủy bỏ những đạo luật và nghị định của Toàn quyền Pháp giữ độc quyền tìm kiếm và khai thác mỏ ở các khu vực trên đất Việt Nam, giành lại quyền tìm mỏ cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; mở lại hàng loạt mỏ than và mỏ kim loại, khuyến khích các doanh nghiệp người Việt Nam tham gia hoạt động khai khoáng; đốc thúc sửa chữa, khôi phục hoạt động một số nhà máy lớn như Nhà máy Cơ khí Trường Thi (thành phố Vinh), Nhà máy Giấy Đáp Cầu (Bắc Ninh).

Những cơ sở công nghiệp đầu tiên này sau một năm hoạt động đã tạo nên cuộc di chuyển hào hùng cuối năm 1946 lên chiến khu Việt Bắc với hàng vạn tấn máy móc, nguyên vật liệu, cùng hàng vạn cán bộ, công nhân. Trong khói lửa 9 năm trường kỳ kháng chiến, Việt Bắc trở thành cái nôi của nhiều ngành công nghiệp. Thời gian này có khá nhiều điều thú vị, như Nha Khoáng chất và Kỹ nghệ Việt Nam thuộc Bộ Kinh tế quốc gia được giao phụ trách cả lĩnh vực công nghiệp quốc phòng, chịu trách nhiệm tổ chức sản xuất vũ khí. Đến năm 1949, cả nước có khoảng 130 xưởng sản xuất vũ khí, 21 cơ sở quân dược, 20 cơ sở sản xuất quân nhu và hàng chục xí nghiệp sản xuất xà phòng, giấy, vải sợi,... Sản xuất được một số loại vũ khí lớn như SKZ, ống phun bom, súng cối 60 mm và 120 mm,... Các ngành tiểu thủ công nghiệp cũng phát triển mạnh, đã tự túc được một phần thuốc men, vải mặc và dụng cụ sản xuất cho nhân dân.

Một điều thú vị khác, với sự vận động của Bộ Kinh tế quốc gia, những người dân làng Bưởi (Hà Nội) di cư ra các vùng kháng chiến được tập hợp lại trong các xưởng sản xuất giấy, họ cũng là lứa công nhân nòng cốt ngành Giấy - một nhu cầu thiết yếu trong sản xuất, đời sống và kháng chiến, phục vụ cho học sinh, các cơ quan Chính phủ và dùng trong in tiền.

Từ những cơ sở công nghiệp nhỏ bé, từ những chi điếm mậu dịch, chi điếm ngoại thương trên chiến khu Việt Bắc, từ những xưởng cơ khí, dệt may ở bưng biền Đồng Tháp, Chiến khu R huyền thoại Tây Ninh, nền kinh tế đã từng bước hình thành nhiều ngành công nghiệp chủ lực: Điện lực, khai khoáng, chế biến dầu khí, luyện kim, hóa chất, cơ khí chế tạo, ôtô, xe máy, dệt may, da giày, chế biến nông sản... với những công trình trọng điểm có ý nghĩa chiến lược cho phát triển nền kinh tế nhiều năm sau đó, như: Đường dây 500 kV mạch 1, Nhà máy Thủy điện Sơn La, Supe Phốtphát Lâm Thao, Giấy Bãi Bằng, Ximăng Bỉm Sơn, Hoàng Thạch, Hà Tiên, Apatít Lào Cai, Khí - Điện - Đạm Cà Mau, Lọc dầu Dung Quất... Cơ cấu công nghiệp phát triển hoàn chỉnh hơn, những cơ sở của các ngành công nghiệp nặng quan trọng liên tục mở rộng về số lượng và phát triển về quy mô, đồng thời năng lực một số ngành công nghiệp nhẹ, công nghiệp thực phẩm được phát huy mạnh mẽ.

Sự vững mạnh của hạ tầng kinh tế - kỹ thuật đồng bộ không chỉ giúp nền kinh tế từng bước hướng đến một nền sản xuất lớn, hiện đại, tương đối độc lập, tự chủ trong bối cảnh chiến tranh và hòa bình đan xen nhau trong suốt những năm 1946 - 1975, xây dựng miền Bắc thành hậu phương lớn, chi viện đắc lực cho chiến trường miền Nam, tiến tới thống nhất đất nước, mà còn là điều kiện thuận lợi trong chuyển đổi từ mô hình kinh tế kế hoạch, cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, với sự tham gia của các thành phần kinh tế; cũng như đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp gắn với đổi mới căn bản công nghệ; và hấp dẫn, thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam.

Thực hiện các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm, theo các nghị quyết Đại hội Đảng, ngành Công Thương nhanh chóng xây dựng các chính sách nhằm tăng cường tiềm lực cơ sở vật chất - kỹ thuật đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa, bao gồm: kết cấu hạ tầng kinh tế, công nghiệp sản xuất, công nghiệp công nghệ cao, nền nông nghiệp hàng hóa lớn. Trải dài trên mảnh đất hình chữ S, hàng vạn công trình của các khu công nghiệp, khu công nghệ cao được xây dựng lên. Ánh sáng và tiếng máy giòn giã suốt ngày đêm không ngừng nghỉ của Thủy điện Hòa Bình, Thủy điện Sơn La, Đường ống khí Nam Côn Sơn, Liên doanh Việt - Nga Vietsovpetro, Nhà máy Cơ khí Hà Nội, Cao su Đà Nẵng, Hóa chất cơ bản miền Nam, Supe Phốtphát Lâm Thao... đang dần dần hiện thực hóa ước nguyện xây dựng đất nước hùng cường, thịnh vượng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và cũng là giấc mơ, khát vọng của các thế hệ người Việt Nam.

Sức vươn lên nhanh chóng của hạ tầng thương mại đã mở ra cho dòng chảy lưu thông hàng hóa. Ngay cả trong thời kỳ chiến tranh phá hoại trên bầu trời miền Bắc vẫn không ngăn chặn nổi nguồn chi viện từ bên ngoài vào miền Bắc và từ miền Bắc vào miền Nam, nhờ thương nghiệp quốc doanh khéo léo chuyển các hoạt động giao dịch thương mại từ những điểm cố định sang hoạt động lưu động, bám sát những nơi có nhu cầu mới phát sinh để phục vụ, các điểm bán lẻ mậu dịch quốc doanh và hợp tác xã mua bán không ngừng mở rộng. Hay trong những năm khôi phục đất nước sau chiến tranh (1975 - 1985), những khó khăn dồn dập cùng lúc làm cho nền kinh tế mất cân đối cung cầu nghiêm trọng, ngân sách nhà nước bội chi tiền mặt, lạm phát tăng cao, nhưng các ngành Nội thương, Ngoại thương, Vật tư vẫn nỗ lực tập trung cao độ nguồn hàng phục vụ cho sản xuất và đời sống. Ngành đã tham mưu cho Đảng, Chính phủ ban hành nhiều chính sách hay, cách làm tốt nhằm tăng tỷ trọng thu mua trong tổng sản lượng hàng hóa, kích thích sản xuất và xuất khẩu, thu hẹp cán cân thương mại. Kinh nghiệm phục vụ sản xuất, phục vụ dân sinh qua hai cuộc kháng chiến đã giúp ngành nhanh chóng bắt nhịp cùng sự nghiệp đổi mới, hệ thống bán buôn, bán lẻ với nhiều hình thức đa dạng bao phủ rộng khắp, từ thành thị đến nông thôn, từ miền xuôi đến biên giới, hải đảo; đến 224 quốc gia và vùng lãnh thổ mà Việt Nam có quan hệ kinh tế - thương mại. Tăng trưởng bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ liên tục trên dưới 10% mỗi năm. Mặc dù từ năm 1996 có sự chuyển dịch hạ tầng thương mại từ truyền thống sang hiện đại, các siêu thị và trung tâm thương mại có mặt ở khắp 6 vùng kinh tế trong cả nước, nhưng tỷ trọng hàng Việt Nam chi phối trên tất cả các kênh phân phối. Đồng thời, phát triển được các thương hiệu phân phối trong nước đủ khả năng để cạnh tranh với các thương hiệu nước ngoài.

Hoạt động ngoại thương có sự phát triển vượt bậc. Trong 25 năm đổi mới, tăng trưởng xuất khẩu bình quân năm đạt mức 2 con số: 5 năm 1986 - 1990 tăng bình quân 28%/năm; 5 năm 1991 - 1995 tăng bình quân 17,8%/năm; 5 năm 1996 - 2000 tăng bình quân 22,4%/năm; 5 năm 2001 - 2005 tăng bình quân 17,9%/năm và 5 năm 2006 – 2010 tăng bình quân 18,2%/năm. Xuất khẩu bình quân đầu người năm 2010 đạt trên 830 USD, gấp 65,3 lần năm 1986 (12,6 USD).

Thứ ba, bảo đảm hiệu quả, hiệu lực của quản lý nhà nước.

Trong từng giai đoạn lịch sử, các bộ quản lý ngành Công Thương luôn bám sát nhiệm vụ được giao, chủ động đề xuất với Chính phủ về cơ cấu tổ chức, bộ máy, chức năng của mình để đảm bảo thực thi nhiệm vụ quản lý nhà nước một cách hữu hiệu nhất. Những năm đầu thành lập có hàng loạt sắc lệnh của Chính phủ về thành lập mới, điều chỉnh nhiệm vụ của các đơn vị thuộc ngành Công Thương. Những sắc lệnh thành lập mới, bổ sung nhiệm vụ đã giúp ngành Công Thương quản lý tốt hơn hoạt động kinh tế theo hướng xây dựng nền kinh tế tự cung, tự cấp của ta, phá hoại kinh tế của địch, đánh bại chính sách “lấy chiến tranh nuôi chiến tranh” của thực dân Pháp. Điển hình là việc chuyển chế độ hoạt động hành chính của Nha Tiếp tế sang chế độ “doanh nghiệp quốc gia” của Cục Tiếp tế vận tải giúp Cục chủ động, linh hoạt hơn trong thu mua theo giá thị trường 3 mặt hàng gạo, muối và vải cho bộ đội và cơ quan Chính phủ. Cục cũng được chủ động hơn trong phối hợp với tư thương mua hàng từ vùng bị tạm chiếm của Pháp; thậm chí tư thương còn móc nối mua hàng từ Thái Lan, Hồng Kông (Trung Quốc) những mặt hàng phục vụ kháng chiến cho Cục như các loại hóa chất phục vụ công nghiệp quốc phòng, in ấn, y tế, máy móc cho thông tin liên lạc...

Trong những năm thực hiện mô hình kinh tế kế hoạch hóa, các bộ quản lý ngành vừa thực hiện chức năng quản lý nhà nước vừa thực hiện nhiệm vụ bộ chủ quản thì hoạt động quản lý nhà nước không thực sự hoàn toàn chủ động, mà chủ yếu tham gia với tư cách là một hợp phần trong tổng thể kế hoạch hằng năm và kế hoạch 5 năm của toàn nền kinh tế do Ủy ban Kế hoạch Nhà nước chịu trách nhiệm chính. Hoạt động quản lý nhà nước mang dấu ấn nhất của ngành là xác định những công trình trọng điểm thuộc lĩnh vực phụ trách, xây dựng và kiện toàn các chỉ tiêu định mức kinh tế - kỹ thuật; phân bổ kế hoạch và doanh số bán lẻ cho các hệ thống thương nghiệp; nghiên cứu tình hình thị trường ngoài nước, các chính sách kinh tế, chính sách mậu dịch, biện pháp ngoại thương; thực hiện các kế hoạch dự trữ vật tư...

Trong thời kỳ đổi mới, sau khi bỏ chế độ bộ chủ quản, ngành Công Thương có điều kiện tập trung vào các chức năng chính của quản lý nhà nước, gồm trình Chính phủ các dự án văn bản quy phạm pháp luật; trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và tổ chức thực hiện chiến lược, quy hoạch phát triển tổng thể; chiến lược, quy hoạch ngành và lĩnh vực; quy hoạch vùng, lãnh thổ, các chương trình phát triển, chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình kinh tế - kỹ thuật, các dự án quan trọng; phê duyệt chiến lược, quy hoạch, các chương trình phát triển các ngành và lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý; xây dựng tiêu chuẩn, ban hành quy trình, quy chuẩn, định mức kinh tế - kỹ thuật trong các ngành, lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý; quản lý hoạt động của các văn phòng, chi nhánh của thương nhân nước ngoài tại Việt Nam, tổng hợp tình hình, kế hoạch xuất khẩu, nhập khẩu, lưu thông hàng hóa và dịch vụ - thương mại trong phạm vi cả nước...

Thực tiễn quản lý nhà nước ngành Công Thương qua hai cuộc kháng chiến cho tới thời kỳ đổi mới cho thấy, công tác quản lý nhà nước là nghệ thuật “cân bằng động” giữa hai thực thể luôn song hành cùng nhau là Nhà nước và thị trường; trong đó, có việc xác định rõ vai trò của Nhà nước - vai trò của thị trường; thể chế hóa vai trò của Nhà nước - vai trò của thị trường; và điều hành mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong thực tiễn. Trong thời kỳ kế hoạch hóa nền kinh tế, việc nhấn mạnh vai trò của Nhà nước đã làm “lu mờ” vai trò của thị trường khiến cho việc quản lý “cồng kềnh”, “chồng chéo”, đôi khi các chính sách bị “biến dạng” khi đi vào thực tiễn; công tác quản lý thường “vật lộn” với công tác điều hành, hết sức căng thẳng, mà hiệu quả quản lý nhà nước không cao.

Từ Đại hội VI của Đảng, thị trường từng bước được thừa nhận là một trong những nhân tố “điều hành” nền kinh tế, bên cạnh vai trò “cầm cân nảy mực” của Nhà nước. Từ đây, ngành Công Thương chủ động tham mưu, xây dựng các khung khổ pháp luật theo hướng tạo môi trường thuận lợi cho mọi thành phần kinh tế phát triển, cạnh tranh lành mạnh; sử dụng các công cụ quy hoạch, kế hoạch, chương trình phát triển theo ngành và lãnh thổ, cung ứng dịch vụ công một cách minh bạch, nhằm điều tiết và khơi dậy các nguồn lực xã hội. Nhờ vậy, công tác quản lý và điều hành của ngành thuận lợi, có nhiều đóng góp quan trọng trong đảm bảo các cân đối vĩ mô, đảm bảo tổng cung, kích thích tổng cầu, góp phần kiềm chế sau những năm bùng nổ siêu lạm phát 1986 - 1989; hình thành tầng lớp thương nhân mới, tích lũy đủ kinh nghiệm, bản lĩnh và trí tuệ để hội nhập thành công trong dòng chảy thương mại quốc tế.

Thứ tư, công nghiệp hóa phải hướng đến giải phóng và phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất, phát huy mọi tiềm năng và nguồn lực, tạo bước đột phá về xây dựng kết cấu hạ tầng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao chất lượng và sức cạnh tranh của nền kinh tế và doanh nghiệp.

Từ Đại hội III, Đảng ta luôn xác định công nghiệp hóa là nhiệm vụ trung tâm của cả thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội. Nhiệm vụ trung tâm này được Đảng, Nhà nước giao trọng trách cho ngành Công Thương.

Qua mỗi kỳ Đại hội Đảng, nội dung công nghiệp hóa dần được hoàn thiện. Từ Đại hội III đến Đại hội X, vấn đề công nghiệp hóa nông nghiệp luôn được nhắc đến, được lồng trong nội dung chiến lược công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; trong đó, từ Đại hội V đến Đại hội X, vấn đề công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn luôn trở thành vấn đề nóng bỏng. Sở dĩ công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn nhận được sự quan tâm đặc biệt bởi thực chất của quá trình công nghiệp hóa chính là việc thực hiện đồng bộ 3 nội dung: (1) Chuyển dịch cơ cấu kinh tế; (2) Giải phóng lực lượng sản xuất; (3) Xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật. Với một nước đi lên từ nền sản xuất nông nghiệp, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn cực kỳ quan trọng. Công nghiệp hóa nông nghiệp tạo ra năng suất lao động cao, tăng nhanh sản lượng lương thực, thực phẩm. Đây là mấu chốt làm cho cung về nông sản và cầu về tư liệu sản xuất nông nghiệp tăng lên. Từ đó, giải phóng một lượng lao động nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ, dẫn đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

Bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật đòi hỏi phải thực hiện đồng thời mới thúc đẩy mạnh mẽ công nghiệp hóa. Trong những năm 60 - 80 của thế kỷ XX, ta mới thực hiện được nội dung xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật. Đây là thời kỳ triển khai mô hình công nghiệp hóa theo cơ chế kế hoạch hóa tập trung, dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất. Tất cả nguồn lực tiến hành công nghiệp dựa vào ngân sách nhà nước và viện trợ từ bên ngoài, không phát huy được nguồn lực xã hội, tức là lực lượng sản xuất tiềm năng từ người dân gần như chưa được giải phóng. Cũng do dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất là chủ yếu, nên công nghiệp hóa theo mô hình này không căn cứ vào các mối quan hệ kinh tế tiền - hàng, giá cả - giá trị, không lấy hiệu quả kinh tế - xã hội để xây dựng phương án đầu tư, lựa chọn công nghệ. Rốt cuộc, đồng vốn bỏ ra nhiều, hiệu quả không cao, chưa kể những thất thoát, lãng phí.

Trong kế hoạch 5 năm 1981 - 1985 có sự điều chỉnh cơ cấu ngành công nghiệp. Từ “ưu tiên công nghiệp nặng” trong những năm 1960 - 1970, đến năm 1979, với sự cải cách quản lý kinh tế, khởi đầu từ Hội nghị Trung ương 6 khóa IV, đã chuyển sang chú ý hơn đến công nghiệp hàng tiêu dùng, nên đến năm 1985 đã khắc phục được phần nào sự mất cân đối trước đó. Năm 1980, cơ cấu công nghiệp nhóm A/nhóm B là 37,8%/62,2%, đến năm 1985 đã chuyển thành 31,4%/68,6%. Nhưng đây là sự chuyển dịch “từ trên xuống” chưa phải sự “bùng nổ” từ dưới lên do sự tham gia của các thành phần kinh tế, nên sự chuyển dịch ấy chưa được coi là bền vững.

Cuối những năm 1980, bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật bắt đầu phát huy tác dụng nhờ tính đồng thời. Các quy hoạch, kế hoạch, chương trình của ngành Công Thương đều tính đến sự phát triển theo ngành và vùng lãnh thổ, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu nội ngành công nghiệp và sự tham gia của các thành phần kinh tế. Xét về số lượng, ngành Công Thương dẫn đầu về quy hoạch. Từ năm 2001 đến năm 2010, ngành đã xây dựng 51 quy hoạch công nghiệp, trong đó có 31 quy hoạch phát triển ngành, sản phẩm công nghiệp và 20 quy hoạch theo vùng lãnh thổ. Về thương mại, xây dựng 16 quy hoạch, trong đó có 4 quy hoạch phát triển ngành, sản phẩm, 12 quy hoạch theo vùng lãnh thổ⁸.

Điều quan trọng hơn, các quy hoạch đã chú ý đến yêu cầu phát triển đồng bộ và sự liên kết, phối hợp với các ngành có liên quan như Kế hoạch - Đầu tư, Tài chính, Giao thông vận tải, Khoa học và Công nghệ, Xây dựng, Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Lao động - Thương binh và Xã hội,... Đồng thời, chuyển dần việc điều hành kế hoạch từ can thiệp vi mô sang duy trì các cân đối vĩ mô. Do vậy, quy hoạch phát triển công nghiệp, thương mại thực sự trở thành một trong những công cụ quản lý nhà nước, tập hợp trong mình bộ ba: chuyển dịch cơ cấu kinh tế - giải phóng lực lượng sản xuất - xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật để đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Thứ năm, phát triển thương mại cần tập trung vào bảo đảm các cân đối lớn, cán cân thương mại.

Phát triển thương mại không chỉ để trở thành trụ cột phát triển trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa, mà còn là phương thức bảo đảm an ninh kinh tế, chủ động ứng phó với các tình huống biến động lớn, đột xuất có thể xảy ra từ bên ngoài.

Bảo đảm các cân đối lớn cho sản xuất, tiêu dùng là nhu cầu của mọi nhà nước. Thương mại - khâu kết nối thiết yếu giữa sản xuất và tiêu dùng, vừa là khâu để thực hiện giá trị hàng hóa, vừa là khâu tạo ra giá trị gia tăng cho hàng hóa thông qua lưu thông, phân phối. Do đó, thương mại đóng vai trò quan trọng trong định hướng, dẫn dắt và kích thích sản xuất.

Trong thời kỳ thực hiện theo mô hình kinh tế kế hoạch hóa, thương mại chủ yếu thực hiện chức năng phục vụ và (gián tiếp) chỉ huy. Để phục vụ, thương mại tính toán các thông số về dân số ở khu vực thành thị và nông thôn, số cán bộ, công nhân viên, nhu cầu bình quân của mỗi người để lên kế hoạch mỗi năm phải thu mua bao nhiêu tấn thóc, bao nhiêu tấn thịt lợn, bao nhiêu mét vải, bao nhiêu bát ăn cơm, bao nhiêu xe đạp... Để (gián tiếp) chỉ huy, thương mại sẽ lên kế hoạch phân bổ bao nhiêu tấn sắt thép, bao nhiêu tấn phân bón, bao nhiêu lít xăng dầu... cho các xí nghiệp quốc doanh tương ứng với số lượng, chủng loại sản phẩm làm ra; tính toán số lượng vật tư sản xuất ở trong nước đáp ứng bao nhiêu phần trăm và số lượng, mặt hàng phải nhập khẩu, từ những thị trường nào.

Tuy nhiên, do giá bán ra và mua vào thấp, nên cung luôn không đủ đáp ứng cầu. Giá thu mua thấp nên không kích thích sản xuất, giá bán ra thấp nên tạo ra cầu giả (những mặt hàng bán bằng tem phiếu không có nhu cầu cũng mua, không mua thì hết hạn). Vì cung không đủ cầu nên thông số “nhu cầu thông thường của mỗi người” cũng không thể tính toán theo thông thường được nữa, buộc phải hạn chế.

Với cách mua vào và bán ra như trên, nhìn chung không có “người tiêu dùng” đúng nghĩa. Xí nghiệp quốc doanh được giao (đầu vào) máy móc, thiết bị, nguyên liệu, năng lượng để sản xuất ra sản phẩm và giao nộp (đầu ra) cho thương mại. Thương mại lại phân phối những sản phẩm này theo kế hoạch cho những địa chỉ quy định. Như vậy, cả đầu vào, đầu ra của sản xuất đều thụ động, nên nằm ở khâu trung gian giữa sản xuất và tiêu dùng, nhưng thương mại không nắm giữ đầy đủ chức năng định hướng, dẫn dắt và kích thích sản xuất, chỉ cố gắng bảo đảm cung - cầu ở mức có giới hạn. Các cân đối lớn về năng lượng, sắt thép, hóa chất... mặc dù nhận được sự viện trợ của các nước xã hội chủ nghĩa, cũng thường xuyên thiếu hụt. Cảnh tượng xí nghiệp quốc doanh xếp hàng chờ được cung ứng vật tư cho sản xuất khá phổ biến, nhất là giai đoạn đất nước căng mình khắc phục hậu quả chiến tranh 1975 - 1985.

Bước vào thời kỳ đổi mới, thương mại khởi động thực hiện vai trò vốn có của nó. Điều thuận lợi là, với sự tham gia vào sản xuất, kinh doanh của các thành phần kinh tế, bao gồm cả thương nhân có vốn đầu tư nước ngoài (FDI), sản lượng hàng hóa, dịch vụ tăng lên, cơ bản đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế. Thị trường trong nước được tổ chức thành một thể thống nhất, thông suốt; thị trường trong nước và nước ngoài thông nhau ở mức độ nhất định, các chỉ số thương mại như tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ, xuất nhập khẩu có mức tăng 1,5 - 2,0 lần so với mức tăng GDP. Tuy nhiên, thị trường không tự điều chỉnh, không tự đảm bảo các cân đối lớn, đòi hỏi phải có sự hỗ trợ, điều tiết của Nhà nước. Mặt khác, chúng ta đã bắt đầu hội nhập vào nền kinh tế thế giới với việc gia nhập ASEAN và thực hiện CEPT/AFTA từ năm 1996 (sau này là ATIGA); các FTA song phương, đa phương tạo ra các “sân chơi” mở cho Việt Nam, cho các đối tác, các tập đoàn đa quốc gia, nhưng sức ép, mức độ cạnh tranh khốc liệt hơn, dẫn đến yêu cầu đất nước phải có chiến lược phát triển thị trường trong nước, nước ngoài để khai thác tốt cơ hội, giảm thiểu rủi ro và tổn thương.

Trong 10 năm 1986 - 1995, thị trường thương mại phát triển không đồng đều. Ở trong nước, khu vực nông thôn tập trung 70% dân số, nhưng sức mua kém, đặc biệt là các vùng Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Trung Bộ và Tây Nguyên. Hạ tầng thương mại truyền thống phát triển tự phát, hạ tầng thương mại hiện đại còn sơ khai, chưa hình thành được kênh phân phối hiệu quả. Với thị trường nước ngoài, chủ yếu là thị trường Đông Âu, các nước Đông Nam Á và mới bắt đầu thâm nhập thị trường EU, tỷ trọng nhập siêu còn lớn.

Trong bối cảnh đó, ngành Công Thương tập trung vào thể chế hóa chủ trương các kỳ Đại hội Đảng, các kỳ Hội nghị Trung ương về thương mại, nhất là Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 03/01/1996 của Bộ Chính trị về tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động thương nghiệp, phát triển thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là Luật thương mại năm 1997 và năm 2005, Luật cạnh tranh năm 2004, Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010; Pháp lệnh về chống bán phá giá, Pháp lệnh về tự vệ trong nhập khẩu hàng hóa nước ngoài vào Việt Nam; các nghị định về phát triển mạng lưới chợ, phát triển thương mại miền núi, hải đảo và vùng đồng bào dân tộc, các hoạt động xúc tiến thương mại, hội chợ triển lãm, logistics, mua bán hàng hóa của thương nhân FDI tại Việt Nam... Đồng thời, xây dựng và tổ chức thực hiện các đề án tổ chức thị trường trong nước, phát triển thương mại trong nước; các quy hoạch phát triển mạng lưới chợ, quy hoạch các khu kinh tế cửa khẩu phía Bắc, phía Tây, phía Tây Nam, các vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, miền Trung, miền Nam; chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa...

Các hoạt động trên đã khơi dậy các nguồn lực từ bên trong và bên ngoài, nguồn lực của Nhà nước và nhân dân, tập trung vào kết cấu hạ tầng thương mại, hình thành cấu trúc thị trường trong nước thống nhất trên cơ sở đặc thù và thế mạnh từng vùng, từng địa phương, thúc đẩy hình thành các thương nhân lớn; phát triển mạnh thương mại đầu vào trên cơ sở kích thích các cơ sở sản xuất nguyên liệu, bước đầu hình thành ngành công nghiệp hỗ trợ, hạn chế phụ thuộc vào thị trường thế giới; hỗ trợ các thương nhân vừa và nhỏ để nhanh chóng định hình các kênh phân phối trong nước, đa dạng hóa mặt hàng và thị trường xuất khẩu ở nước ngoài, góp phần bảo đảm các cân đối lớn cho nền kinh tế, nhất là các loại vật tư chiến lược cho sản xuất phục vụ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Ra đời khi chính quyền cách mạng non trẻ đang đứng trước tình thế “ngàn cân treo sợi tóc”, ngành Công Thương đã bám sát tình hình, thực tiễn, vận dụng sáng tạo lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Trong lúc các giới khác trong quốc dân ra sức hoạt động để giành lấy nền hoàn toàn độc lập của nước nhà, thì giới Công - Thương phải hoạt động để xây dựng một nền kinh tế và tài chính vững vàng và thịnh vượng”⁹.

Trong 65 năm (1945 - 2010), trải qua các giai đoạn lịch sử với nhiều lần thay đổi cơ cấu, tổ chức và tên gọi, ngành Công Thương luôn có những đóng góp quan trọng vào sự lớn mạnh của đất nước trong công cuộc giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa. Ở mỗi giai đoạn phát triển, ngành Công Thương luôn kịp thời tham mưu cho Đảng và Chính phủ nhiều chính sách quan trọng trong sự phát triển của ngành và nền kinh tế; từng bước xây dựng được hạ tầng cơ sở vật chất - kỹ thuật đồng bộ cho nền kinh tế, làm nền tảng thu hút sự đầu tư trong và ngoài nước vào công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Trong chuỗi các sự kiện tiêu biểu, những vấn đề cốt lõi của ngành luôn gắn liền với lịch sử cách mạng của đất nước, vận mệnh của dân tộc; đồng thời, làm nổi bật những đặc điểm, truyền thống quý báu của ngành Công Thương, xứng đáng là một trụ cột quan trọng của nền kinh tế, đi đầu trong phát triển sản xuất - kinh doanh, chuyển đổi cơ chế quản lý, chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế.

Những bài học kinh nghiệm quý báu ghi nhận từ lịch sử hình thành, phát triển của ngành có ý nghĩa thiết thực, đóng góp vào kho tàng lý luận về xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

---

1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.6-7.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.51, tr.139.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.47, tr.737.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.55, tr.381.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.60, tr.263.

6. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.65, tr.277.

7. Sắc lệnh số 12/SL của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

8. Xem Bộ Công Thương: “Một số vấn đề kinh tế vĩ mô trong chiến lược phát triển kinh tế giai đoạn 2011 - 2020”, 2011, tr.78-79.

9. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.53.