Lịch sử Công Thương Việt Nam (1945

3. Hội nhập quốc tế

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII (năm 1996) đề ra nhiệm vụ cho công tác đối ngoại là củng cố môi trường hòa bình và tạo điều kiện quốc tế thuận lợi hơn nữa để đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trên cơ sở đường lối, chủ trương và nhiệm vụ đối ngoại ấy, Việt Nam đã triển khai các hoạt động đối ngoại theo hướng đẩy mạnh quan hệ với các nước láng giềng như Lào, Campuchia, các nước ASEAN, củng cố quan hệ với các nước bạn bè truyền thống và chú trọng quan hệ với các nước lớn, các nước phát triển, các trung tâm kinh tế - chính trị trên thế giới như Trung Quốc, Mỹ, EU, Nhật Bản, Hàn Quốc... Điển hình là quan hệ “Đối tác hợp tác chiến lược toàn diện” với Trung Quốc năm 2008; quan hệ “Đối tác chiến lược” với Nhật Bản năm 2006, với Ấn Độ năm 2007, với Hàn Quốc và Tây Ban Nha năm 2009, với Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland năm 2010... Đây cũng là thời kỳ ngành Công Thương tham mưu cho Đảng và Chính phủ nhiều chính sách mở rộng quan hệ ngoại thương với những dấu ấn nổi bật, nhất là trong đàm phán gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Năm 1992, Liên Xô tan rã. Thủ tướng Võ Văn Kiệt chỉ đạo Bộ trưởng Bộ Thương mại Lê Văn Triết tìm biện pháp mở rộng thị trường. Bộ Thương mại giao cho Phòng các tổ chức quốc tế, thuộc Vụ 2, nghiên cứu.

Sau một thời gian, Phòng đề xuất Việt Nam xin gia nhập Tổ chức Thuế quan và Thương mại (GATT). Cuối năm 1994, Bộ trưởng Lê Văn Triết thừa lệnh Chính phủ ký, nộp đơn Việt Nam xin gia nhập GATT. Cuối năm 1995, GATT được thay thế bằng Tổ chức Thương mại thế giới. Các đơn này đều do Bộ Thương mại soạn thảo, Chính phủ ủy quyền cho Bộ trưởng Lê Văn Triết ký.

Để phục vụ cho đàm phán, năm 1998, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 31/1998/QĐ-TTg (được thay thế bởi Quyết định số 70/2002/QĐ-TTg ngày 06/6/2002), thành lập Ủy ban Quốc gia về hợp tác kinh tế quốc tế, với đại diện của các bộ, ngành. Chủ tịch Ủy ban là Phó Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Mạnh Cầm; Phó Chủ tịch Ủy ban là Bộ trưởng Bộ Thương mại Trương Đình Tuyển, Thứ trưởng Bộ Thương mại làm Tổng Thư ký kiêm Trưởng đoàn đàm phán Chính phủ về kinh tế - thương mại quốc tế.

Năm 1995, ông Trần Đức Minh, Vụ trưởng Vụ Chính sách thương mại đa biên làm trưởng đoàn Việt Nam đàm phán gia nhập WTO. Việc đàm phán khá cam go. Ta chưa có kinh nghiệm, phải vừa học vừa làm, như cử đoàn sang Trung Quốc, Liên bang Nga học hỏi, nhờ chuyên gia Arthur Dunkel làm cố vấn.

Chuyện chuyên gia Arthur Dunkel làm cố vấn xuất phát từ việc Việt Nam vận động được Chính phủ Thụy Sỹ tài trợ cho một dự án mời chuyên gia Arthur Dunkel - nguyên Tổng Giám đốc GATT hai nhiệm kỳ làm cố vấn cho đoàn đàm phán Việt Nam. Mỗi năm, chuyên gia Arthur Dunkel cùng một cộng sự sang Hà Nội hai lần. Ta xây dựng phương án đàm phán và mời ông Arthur Dunkel ra Hạ Long đàm phán thử. Cứ như vậy cho đến khi ông qua đời tại Geneva năm 2005.

Đàm phán WTO còn khó ở chỗ, về bản chất là mở cửa thị trường, thực hiện tự do hóa thương mại, trong khi Việt Nam là nước đang phát triển, sức cạnh tranh trong công nghiệp, nông nghiệp, dịch vụ còn hạn chế, hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện.

WTO yêu cầu nước xin gia nhập phải giải trình, minh bạch, cụ thể mọi chính sách trong hệ thống thương mại của mình để các nước thành viên WTO biết và trả lời các câu hỏi mà họ đưa ra theo nguyên tắc “minh bạch hóa”. Quy trình làm việc của Đoàn ta là, các bộ, ngành là thành viên Đoàn đàm phán cung cấp thông tin, Bộ Thương mại tổng hợp, dịch sang tiếng Anh, lập thành một bộ dày hơn 300 trang, gọi là “Bị vong lục về chế độ ngoại thương Việt Nam”.

Sau giai đoạn minh bạch hóa, Đoàn Việt Nam bắt tay đàm phán song phương với trên 30 nước thành viên có nhu cầu. Các cuộc đàm phán khá gay go, nhiều nước yêu cầu Việt Nam giảm thuế nhập khẩu nhiều mặt hàng và mở cửa thị trường dịch vụ.

Năm 1998, ông Trần Đức Minh được bổ nhiệm làm Thứ trưởng Bộ Thương mại. Năm 1999, Thứ trưởng Trần Đức Minh được cử sang làm Phó Tổng Thư ký ASEAN, công việc đàm phán giao lại cho Thứ trưởng Lương Văn Tự.

Những dấu ấn nổi bật trong chủ trương, chính sách hội nhập kinh tế quốc tế:

- Ngày 18/11/1996, Bộ Chính trị ra Nghị quyết số 01-NQ/TW về mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại giai đoạn 1996 - 2000.

- Từ ngày 02/4 đến ngày 10/5/1997, kỳ họp thứ 11 Quốc hội khóa IX đã thông qua Luật thương mại.

- Ngày 10/02/1998, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 31/1998/QĐ-TTg thành lập Ủy ban Quốc gia về hợp tác kinh tế quốc tế, giúp Thủ tướng trong việc chỉ đạo và điều phối hoạt động của các bộ, ngành và địa phương tham gia các hoạt động kinh tế - thương mại trong ASEAN, gia nhập APEC, Diễn đàn Hợp tác Á - Âu, chỉ đạo đàm phán gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO).

- Ngày 12/3/1998, Chính phủ ban hành Nghị định số 15/1998/NĐ-CP, ban hành Danh mục hàng hóa của Việt Nam để thực hiện Hiệp định về Chương trình ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung (CEPT) của các nước ASEAN cho năm 1998.

- Từ ngày 21/4 đến ngày 20/5/1998, kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa X đã thông qua Luật thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu.

- Ngày 08/7/1998, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 116/1998/QĐ-TTg về việc thành lập Đoàn đàm phán Chính phủ về kinh tế - thương mại quốc tế, do Thứ trưởng Bộ Thương mại làm trưởng đoàn.

- Ngày 27/10/2000, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 22/2000/CT-TTg về Chiến lược phát triển xuất - nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ thời kỳ 2001 - 2010.

- Ngày 27/11/2001, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 07-NQ/TW về hội nhập kinh tế quốc tế.

- Ngày 14/3/2002, Chính phủ ban hành Quyết định 37/2002/QĐ- TTg về Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 07-NQ/TW của Bộ Chính trị về hội nhập kinh tế quốc tế.

- Ngày 25/5/2002, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh về tự vệ trong nhập khẩu hàng hóa nước ngoài vào Việt Nam.

- Ngày 29/4/2004, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh về việc chống bán phá giá hàng hóa nhập khẩu vào Việt Nam.

- Ngày 20/8/2004, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh về chống trợ cấp hàng hóa nhập khẩu vào Việt Nam.

- Ngày 05/02/2007, Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X ban hành Nghị quyết số 08-NQ/TW về một số chủ trương, chính sách lớn để nền kinh tế phát triển nhanh và bền vững khi Việt Nam là thành viên của Tổ chức Thương mại thế giới.

- Ngày 27/02/2007, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 16/2007/ NQ-CP, Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X về một số chủ trương, chính sách lớn để nền kinh tế phát triển nhanh và bền vững khi Việt Nam là thành viên của Tổ chức Thương mại thế giới.

Các sự kiện mở rộng quan hệ đối ngoại:

- Ngày 28/7/1995: Gia nhập ASEAN.

- Năm 1996: Thực hiện CEPT/AFTA (sau này là ATIGA).

- Ngày 01/3/1996, gia nhập Diễn đàn Hợp tác Á - Âu (ASEM).

- Ngày 15/11/1998: Việt Nam trở thành thành viên chính thức của Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC).

- Năm 1998 và năm 2010: Đảm nhiệm chức Chủ tịch luân phiên ASEAN

Ngày 15/11/1998, Việt Nam trở thành thành viên chính thức của Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) (Ảnh: Thế Thuần - Thông tấn xã Việt Nam)

- Ngày 14/7/2000: Ký kết Hiệp định Thương mại Việt - Mỹ (BTA).

- Tháng 10/2004: Là chủ nhà, chủ trì Hội nghị cấp cao Á - Âu lần thứ 5 (ASEM 5) thành công tốt đẹp.

- Tháng 7/2005: Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN -Trung Quốc chính thức có hiệu lực.

- Năm 2006: Đảm nhiệm thành công vai trò chủ nhà APEC.

- Tháng 6/2007: Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN - Hàn Quốc có hiệu lực.

- Tháng 01/2007: Việt Nam chính thức trở thành thành viên thứ 150 của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO).

- Tháng 4/2008: Ký kết Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện ASEAN - Nhật Bản (AJCEP).

- Tháng 12/2008: Ký kết Hiệp định Đối tác kinh tế Việt Nam - Nhật Bản (VJEPA).

- Tháng 01/2010: Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN - Ấn Độ có hiệu lực.

- Tháng 01/2010: Hiệp định thương mại tự do ASEAN - Ôxtrâylia - Niu Dilân (AANZFTA) có hiệu lực.

- Tháng 5/2010: Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA) có hiệu lực.

Những cải cách về chính sách thương mại nổi bật:

- Áp dụng nguyên tắc đối xử tối huệ quốc (MFN): Không phân biệt đối xử giữa các đối tác thương mại.

- Cải cách và minh bạch hóa các chính sách quản lý xuất, nhập khẩu hàng hóa.

- Rà soát, sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật trong nước phù hợp với các cam kết của Việt Nam trong WTO, mở cửa thị trường hàng hóa và dịch vụ trong các FTA.

Chủ động hội nhập kinh tế quốc tế đã đưa Việt Nam trở thành thành viên, đối tác tin cậy trong các khu vực mậu dịch tự do. Bên cạnh việc thúc đẩy tự do hóa thương mại hàng hóa thông qua bãi bỏ thuế quan và hàng rào phi thuế quan, các FTA song phương và đa phương mà Việt Nam tham gia trong những năm 1996 - 2010 còn là nền tảng để Việt Nam tham gia các FTA thế hệ mới ở giai đoạn sau, với các cam kết tự do hóa thương mại trong nhiều lĩnh vực hơn, từ hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, cho đến sở hữu trí tuệ, thương mại điện tử, lao động, môi trường... Hội nhập kinh tế quốc tế cũng là cơ hội để Việt Nam đẩy mạnh quá trình đổi mới ở trong nước, nhất là hoàn thiện thể chế một cách đồng bộ, gắn kết chặt chẽ với quá trình nâng cao khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp, của nền kinh tế, làm tăng sức mạnh tổng hợp quốc gia, để có thể tham gia sâu hơn vào quá trình định hình và cải cách các định chế, cơ chế, cấu trúc khu vực và quốc tế có lợi cho ta.

Bộ trưởng Bộ Thương mại Vũ Khoan (trái) và Đại diện Thương mại Mỹ Robert Zoellick ký Hiệp định Thương mại song phương, tháng 12/2001 (Ảnh: Thông tấn xã Việt Nam)

Bài diễn văn ngoại giao kiêm PR cho các thương hiệu Việt

Tháng 12/2001, trong bữa tiệc tổ chức tại Washington chào mừng việc trao đổi Thư phê chuẩn Hiệp định thương mại Việt - Mỹ (BTA), ông Vũ Khoan lúc ấy là Bộ trưởng Thương mại đã có một bài diễn văn độc đáo.

Mở đầu bài diễn văn, ông Vũ Khoan nói: Last night, I had a dream! (Đêm qua tôi có một giấc mơ).

Ngay lập tức khán phòng lặng ngắt như tờ, bởi người Mỹ không ai không biết câu nói quá nổi tiếng này của Martin Luther King - nhà hoạt động chống phân biệt chủng tộc ở Mỹ. Tất cả đều hồi hộp xem ông Khoan “mơ” cái gì.

Bộ trưởng Vũ Khoan nói tiếp: “Tôi mơ được mời dự một bữa tiệc mà ở nơi đó, toàn bộ được lát bằng đá cẩm thạch nhập từ Việt Nam”. Nói đến đây ông mời đại diện các doanh nghiệp kinh doanh vật liệu xây dựng của Việt Nam đứng dậy chào.

Ông Khoan tiếp tục miêu tả về bữa tiệc mà ở đó bàn ghế, quần áo của khách dự tiệc đều là nhập từ Việt Nam; còn món chính trên bàn tiệc là cá basa, tráng miệng là quả thanh long và cà phê Buôn Ma Thuột. Sau mỗi tên sản phẩm, ông gọi đại diện của Việt Nam đứng dậy.

Khán phòng liên tục vỗ tay rào rào vì bài diễn văn ngoại giao độc đáo, kiêm PR cho các thương hiệu Việt một cách tài tình và hiệu quả.

Nguồn: Theo Website của Sở Ngoại vụ tỉnh Phú Thọ.

*****

Trong 15 năm 1996 - 2010, Việt Nam trải qua những vấn đề hết sức khó khăn, từ cơn bão Linda năm 1997, khủng hoảng tài chính Đông Á 1997 - 1998, đến sự kiện khủng bố Tòa Tháp đôi, ngày 11/9/2001 ở Mỹ, bong bóng bất động sản toàn cầu những năm 2001 - 2003, bong bóng thị trường chứng khoán Việt Nam những năm 2005 - 2006, khủng hoảng kinh tế toàn cầu những năm 2008 - 2009...

Thời kỳ này, đất nước không còn phải đấu tranh quyết liệt cả về mặt tư tưởng và lý luận để xác định những bước đi hình thành nên cơ chế quản lý kinh tế mới. Thành tựu đổi mới trong 1/4 thế kỷ (1986 - 2010) đã đưa Việt Nam ra khỏi cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội (năm 1996), khỏi nhóm nước và vùng lãnh thổ thu nhập thấp (năm 2008) và đưa Việt Nam ra khỏi tình trạng kém phát triển, bước vào nhóm nước đang phát triển có mức thu nhập trung bình (năm 2010). Đó là những bằng chứng thuyết phục nhất về một mô hình kinh tế thị trường, có sự tham gia của các thành phần kinh tế, nhưng vẫn đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa mà Báo cáo chính trị các kỳ Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng đã đề ra: “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh”¹(Đại hội VII, năm 1991); “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”² (Đại hội IX, năm 2001); “Dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh”³ (Đại hội X, năm 2006). Song đây lại là thời kỳ đất nước đứng trước những thách thức nghiệt ngã, phải đảm bảo xử lý được và xử lý chắc chắn nhiều mối quan hệ phức tạp, đan xen: giữa phát triển nhanh và phát triển bền vững, giữa độc lập tự chủ và hội nhập kinh tế quốc tế, giữa cạnh tranh và hợp tác quốc tế, giữa tham gia vào mạng lưới sản xuất toàn cầu và bảo vệ sản xuất trong nước, giữa phát triển lực lượng sản xuất và hoàn thiện quan hệ sản xuất...

Trong bối cảnh chuyển đổi mạnh mẽ từ phát triển theo các chỉ tiêu với mệnh lệnh hành chính sang phát triển theo định hướng bằng chiến lược - quy hoạch - kế hoạch, ngành Công Thương đã tham mưu và tổ chức xây dựng nhiều văn bản pháp luật, các chương trình, kế hoạch phát triển công nghiệp, thương mại và hội nhập kinh tế quốc tế.

Điển hình và cũng là bước đột phá đó là tham mưu, tổ chức đàm phán sớm gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Gần 30 năm sau, nhìn lại sự kiện này, mới thấy hết sự táo bạo của Việt Nam lúc đó. Thời điểm ngày 04/01/1995, khi WTO chấp nhận đơn xin gia nhập của Việt Nam, tình hình kinh tế trong nước mới bước đầu thoát khỏi tình trạng trì trệ, suy thoái, phải hơn 1 năm sau, tháng 7/1996, Đại hội VIII mới công bố: “Nước ta đã ra khỏi cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội nghiêm trọng và kéo dài hơn 15 năm, tuy còn một số mặt chưa vững chắc”⁴. Mặt khác, cán cân thương mại suốt những năm 1991 - 1995 luôn trong trạng thái nhập siêu, dao động trong khoảng 12,5% năm 1991 đến 49,7% năm 1995 trên tổng kim ngạch xuất khẩu. Điều đó có nghĩa là, doanh nghiệp công nghiệp nhà nước với nhiều lợi thế về nền tảng cơ sở vật chất kỹ thuật được tích lũy từ thời bao cấp, về tiếp cận đất đai, tín dụng... đang có những đóng góp quan trọng vào sản lượng, giá trị công nghiệp. Nhưng từ đây cũng nảy sinh mối lo rằng, các doanh nghiệp này đang được “nuông chiều” hơn các thành phần kinh tế khác, nếu hội nhập, liệu có đứng vững trong môi trường cạnh tranh bình đẳng với nguyên tắc đối xử quốc gia, không phân biệt đối xử giữa sản phẩm, dịch vụ của nhà cung cấp trong nước với sản phẩm, dịch vụ của nhà cung cấp nước ngoài? Liệu có còn giữ được vai trò đầu tàu, có trở thành một lực lượng vật chất quan trọng của kinh tế nhà nước để ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng, điều tiết, dẫn dắt, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, khắc phục các khiếm khuyết của cơ chế thị trường?

Vì vậy, con đường đi đến quyết định đàm phán gia nhập WTO dù được trình bày hết sức thuyết phục cũng phải thật sự bản lĩnh mới có thể vượt qua được sự nghi hoặc, e ngại về làm cách nào để Việt Nam hội nhập kinh tế quốc tế mà vẫn bảo đảm an ninh kinh tế, thị trường trong nước không bị thâu tóm, không bị mất quyền kiểm soát, doanh nghiệp trong nước trụ vững, đủ sức cạnh tranh trên thị trường thế giới! Sự dũng cảm đó dựa trên nguyên lý có thể dùng ngay sức ép của hội nhập để sắp xếp, cơ cấu lại, nâng cao hiệu quả hoạt động của khu vực doanh nghiệp vốn từng được “nuông chiều”, và thực tiễn những năm sau đó đã chứng minh sự đúng đắn của nguyên lý này.

Gia nhập WTO, Việt Nam mở ra sân chơi toàn cầu với 149 nước và vùng lãnh thổ. Theo đánh giá của Quốc hội nước ta, việc gia nhập WTO là cơ sở cho các hội nhập khác về kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật và an ninh - quốc phòng.

Từ điểm đột phá quyết tâm đưa Việt Nam hội nhập vào dòng chảy kinh tế thế giới, nơi mở rộng cơ hội tham gia vào mạng sản xuất, chuỗi giá trị toàn cầu, cũng là nơi tiềm ẩn những nhân tố có thể gây mất ổn định nền sản xuất trong nước; nơi dang rộng vòng tay liên kết, hợp tác hết sức đa dạng cho từng nhóm nước có trình độ phát triển khác nhau, song cũng là nơi mà cơ hội và thách thức đan xen nhau rất phức tạp, ngành Công Thương đã đóng góp vào việc thể chế hóa các chính sách kinh tế, theo hướng mở rộng quyền kinh doanh, khơi thông nguồn lực của xã hội để phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia, đủ sức ứng phó với những biến động từ bên ngoài. Bên cạnh đó, chủ động tham mưu cho Đảng và Nhà nước công tác nội luật hóa cho phù hợp với các điều ước quốc tế, các hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương.

Luật thương mại năm 1997, 2005 đã thể hiện tính tiến bộ, có sự tương thích với pháp luật và thông lệ quốc tế. Các nguyên tắc đó gồm:

- Thương mại được hiểu theo nghĩa rộng, không chỉ bao gồm hoạt động mua bán hàng hóa mà cả hoạt động đầu tư, dịch vụ và mua bán quyền sở hữu trí tuệ.

- Sự bình đẳng trước pháp luật của thương nhân thuộc mọi thành phần kinh tế trong hoạt động thương mại.

- Khẳng định quyền tự do, tự nguyện thỏa thuận trong hoạt động thương mại.

- Công nhận việc áp dụng tập quán trong hoạt động thương mại.

- Đề cao trách nhiệm của thương nhân đối với người tiêu dùng.

- Công nhận giá trị pháp lý của thông điệp dữ liệu trong hoạt động thương mại.

Với quan điểm tiếp cận rộng mở của Luật thương mại năm 1997, 2005, cùng với Luật doanh nghiệp năm 2000, 2005 và các văn bản pháp lý có chức năng bảo vệ sự bình đẳng trong hoạt động sản xuất - kinh doanh cũng như quyền lợi người tiêu dùng như Luật cạnh tranh năm 2004, Quyết định số 1681/QĐ-BTM ngày 15/11/2004 và Quyết định số 1249/QĐ-BTM ngày 31/7/2007 của Bộ trưởng Bộ Thương mại quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Cục Quản lý thị trường, Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010... đã thúc đẩy sự ra đời của các tầng lớp thương nhân mới. Tính đến đầu năm 2010, số doanh nghiệp đang hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp và xây dựng là 84,7 nghìn doanh nghiệp, chiếm 34% tổng số doanh nghiệp, gấp 5,7 lần năm 2000. Trong khi đó, các doanh nghiệp thuộc lĩnh vực thương mại và dịch vụ chiếm tỷ lệ cao nhất về số doanh nghiệp, vốn kinh doanh và đứng thứ hai về kết quả hoạt động kinh doanh. Tại thời điểm ngày 01/01/2010, tổng số doanh nghiệp đang hoạt động trong lĩnh vực thương mại và dịch vụ là 155,3 nghìn doanh nghiệp, chiếm 62,4% tổng số doanh nghiệp, gấp 6,5 lần năm 2000.

Những kết quả trên đã góp phần đưa tổng sản phẩm trong nước (tính theo giá so sánh năm 1994) năm 2010 đã gấp gần 2,02 lần năm 2000. Nếu tính bằng đôla Mỹ theo tỷ giá hối đoái thực tế bình quân hằng năm, tổng sản phẩm trong nước (GDP) đã tăng từ gần 31,2 tỉ USD năm 2000 lên trên 100,8 tỉ USD năm 2010, tức là gấp 3,23 lần. Theo phân loại hiện nay của Ngân hàng Thế giới về thu nhập tính theo tổng thu nhập quốc gia (GNI), từ năm 2008, Việt Nam đã ra khỏi nhóm nước và vùng lãnh thổ thu nhập thấp, bước vào nhóm nước và vùng lãnh thổ thu nhập trung bình.

Bên cạnh sự phát triển của tầng lớp thương nhân mới, các hoạt động kinh tế được định hướng theo các chiến lược, quy hoạch nhằm phát triển các phân ngành công nghiệp trên cơ sở phát huy tổng hợp nguồn lực của mọi khu vực kinh tế, theo hướng hình thành cân đối động, đảm bảo sự ưu tiên phát triển các ngành, vùng phù hợp với nguồn lực và lợi thế trong từng thời kỳ, với tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế và bảo đảm tham gia một cách chủ động, hiệu quả vào liên kết công nghiệp và hiệp tác sản xuất giữa các doanh nghiệp, giữa các ngành và với các tập đoàn đa quốc gia trên thế giới. Đồng thời, gắn chặt với phát triển dịch vụ, tạo động lực trực tiếp cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Công tác quản lý nhà nước về công nghiệp theo hướng chuyển mạnh sang chức năng thúc đẩy, phục vụ phát triển là chính, hạn chế tối đa sử dụng các biện pháp hành chính vào sản xuất - kinh doanh của doanh nghiệp, giảm dần các đầu mối quản lý ngành. Quy hoạch cũng là cơ sở để ngành Công Thương xây dựng các đề án phát triển các ngành công nghiệp, như nâng cao năng lực cạnh tranh, đẩy mạnh xuất khẩu hàng công nghiệp; phát triển công nghiệp chế biến; phát triển công nghiệp hỗ trợ, triển khai có hiệu quả các đề án phát triển ngành phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn; đẩy mạnh các hoạt động khuyến công... Các quy hoạch, chiến lược thuộc ngành Công Thương trong thời kỳ này khá “đồ sộ”, vượt qua số lượng chiến lược, quy hoạch của bất cứ ngành nào.

Đây cũng là thời kỳ khá thành công trong công tác cổ phần hóa, tái cơ cấu một số doanh nghiệp nhà nước. Từ đó, tạo động lực thúc đẩy phát triển nhiều ngành, lĩnh vực công nghiệp, thương mại, khai thác, thu hút và sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn tạo điều kiện thuận lợi để góp phần đẩy nhanh tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Sau cổ phần hóa, một số thương hiệu Việt đã vươn lên trở thành doanh nghiệp đầu ngành như Vinamilk, Nhựa Bình Minh,...

Kết quả, trong suốt 15 năm 1996 - 2010, nền kinh tế đã phát triển đúng hướng, tốc độ tăng của mỗi 5 năm ở khu vực công nghiệp - xây dựng và thương mại - dịch vụ luôn cao hơn tốc độ tăng trưởng của khu vực nông, lâm, thủy sản. Cụ thể, 5 năm 1996 - 2000, tăng trưởng khu vực công nghiệp - xây dựng và thương mại - dịch vụ lần lượt là 10,6% và 5,75% so với 4,3% của nông, lâm, thủy sản. Tương tự, giai đoạn 2001 - 2005, tốc độ tăng của công nghiệp - xây dựng và thương mại - dịch vụ lần lượt là 10,25% và 6,96% so với 3,83% của nông, lâm, thủy sản. Giai đoạn 2006 - 2010, tốc độ tăng của công nghiệp - xây dựng và thương mại - dịch vụ lần lượt là 7,94% và 7,73% so với 3,34% của nông, lâm, thủy sản. Trong 15 năm, đóng góp của khu vực nông, lâm, thủy sản thu hẹp dần từ 25% năm 1996 giảm dần xuống còn 18,9% năm 2010, thì công nghiệp - xây dựng và thương mại - dịch vụ liên tục là những khu vực đóng góp chủ yếu vào tổng sản phẩm quốc dân, duy trì ở mức trên dưới 40% mỗi khu vực.

Giá trị sản xuất công nghiệp (theo giá so sánh năm 1994) năm 2010 đạt 795,1 nghìn tỉ đồng, gấp 4 lần năm 2000, bình quân trong 10 năm (2001 - 2010) tăng 14,9%/năm; trong đó khu vực nhà nước gấp 2,1 lần, bình quân tăng 7,8%/năm; khu vực ngoài nhà nước gấp 6,5 lần, bình quân tăng 20,5%/năm; khu vực có vốn đầu tư nước ngoài gấp 4,7 lần, bình quân tăng 16,7%/năm. So với 10 năm (1991 - 2000) thì tốc độ tăng của ngành công nghiệp 10 năm 2001 - 2010 đã cao hơn 1,1% (14,9% so với 13,8%)⁵.

Dung lượng thị trường trong nước tăng nhanh. Giai đoạn 1996 - 2010, tổng mức lưu chuyển hàng hóa và doanh thu dịch vụ tăng bình quân 20%/năm, đáp ứng cơ bản nhu cầu của đại đa số người tiêu dùng. Tổng mức lưu chuyển hàng hóa và doanh thu dịch vụ 5 năm 2006 - 2010 đạt 5,1 triệu tỉ đồng, gấp 2,93 lần so với 5 năm 2001 - 2005. Thị trường thành thị trở thành trung tâm và đầu mối giao lưu kinh tế với các hình thức tổ chức văn minh, hiện đại; trong khi thị trường nông thôn, miền núi từng bước phát triển và ngày càng mở rộng. Cùng với hệ thống chợ truyền thống, số lượng các siêu thị đã tăng nhanh. Đặc biệt từ năm 1996 trở đi, không còn các cơn sốt do mất cân đối cung cầu gây ra. Nhờ sự tham gia của các thành phần kinh tế, cơ sở thương mại được đầu tư mạnh mẽ, từ năm 1995 đến năm 2010, đầu tư cho ngành thương mại - dịch vụ chiếm khoảng 20% tổng vốn đầu tư toàn xã hội. Số lượng chợ đến ngày 31/12 các năm 2008, 2009, 2010 (trước đó không có thống kê) lần lượt là 7.871 chợ, 8.495 chợ và 8.528 chợ. Tương tự, số siêu thị giai đoạn 2008 - 2010 lần lượt là 386, 451 và 571; số trung tâm thương mại lần lượt là 72, 85 và 101⁶. Các nhà bán lẻ nước ngoài tham gia vào thị trường nội địa, trong đó có những tập đoàn siêu thị quốc tế lớn như Metro, BigC, Parson, Zen Plaza, Diamond Plaza, Lotte Mart... góp phần làm cho hệ thống phân phối trong nước có sự cạnh tranh lành mạnh. Trong khi các nhà bán lẻ trong nước ngày càng lớn mạnh, với sự tham gia của Saigon Co.op, Hapro Mart, Citi Mart, Intimex... chiếm tỷ trọng lớn ở tất cả các kênh phân phối.

Việc ký kết và tích cực triển khai thực hiện nhiều hiệp định thương mại song phương với Mỹ, Nhật Bản, đa phương với ASEAN và đa phương giữa ASEAN với Trung Quốc, Hàn Quốc, Ấn Độ, nhất là việc trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) đã giúp doanh nghiệp hoạt động trên lãnh thổ Việt Nam mở rộng thị trường xuất khẩu. Cứ sau mỗi 5 năm, kim ngạch xuất khẩu lại tăng gấp hơn 2 lần. Giai đoạn 2001 - 2005, tổng kim ngạch xuất khẩu đạt 110,81 tỉ USD, cao gấp 2,13 lần so với 51,82 tỉ USD của giai đoạn 1996 - 2000; giai đoạn 2006 - 2010 tổng kim ngạch xuất khẩu đạt 280,3 tỉ USD, cao gấp 2,53 lần so với 110,81 tỉ USD của giai đoạn 2001 - 2005⁷. Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu và cơ cấu thị trường xuất, nhập khẩu tiếp tục chuyển dịch theo hướng tích cực. Tỷ trọng của các nhóm hàng đã qua chế biến tăng dần. Hàng nguyên liệu thô năm 1996 chiếm trên 70%, đến năm 2000 còn khoảng 60% và năm 2010 còn 34,8% tổng kim ngạch xuất khẩu. Hàng chế biến, trong đó có cả hàng chế tạo, năm 1996 chỉ chiếm khoảng trên 20%, đến năm 2000 đã lên khoảng 40%, đến năm 2010 đạt 65,1%. Về thị trường, những năm 2000 trở về trước, xuất khẩu phụ thuộc nhiều vào thị trường châu Á; từ năm 2001 trở đi, thị trường xuất khẩu đa dạng hơn, Bắc Mỹ và châu Âu ngày càng chiếm tỷ trọng lớn về giá trị.

Đến năm 2010, Việt Nam đã hoàn thành mục tiêu đưa “nhịp độ tăng xuất khẩu gấp trên 2 lần nhịp độ tăng GDP” đề ra trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001 - 2010 (Báo cáo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX).

Sự năng động của hoạt động công nghiệp và thương mại góp phần quan trọng đưa đất nước băng qua những cuộc khủng hoảng tài chính châu Á 1997 - 1998, khủng hoảng kinh tế thế giới 2008 - 2009, vượt qua những cú “sốc” bong bóng bất động sản toàn cầu 2001 - 2003, bong bóng thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2005 - 2006, về đích với các chỉ số ấn tượng: Quy mô tổng sản phẩm trong nước của nền kinh tế năm 2005 đạt 838 nghìn tỉ đồng, gấp 2 lần so với năm 1995⁸; tổng sản phẩm trong nước (tính theo giá so sánh năm 1994) năm 2010 đã gấp gần 2,02 lần năm 2000⁹. Năm 2006, Việt Nam đã hoàn thành “Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ (MDGs) về xóa nghèo”, về đích trước gần 10 năm so với thời hạn năm 2015. Theo phân loại hiện nay của Ngân hàng Thế giới tính theo tổng thu nhập quốc gia (GNI), từ năm 2008, nước ta đã ra khỏi nhóm nước và vùng lãnh thổ thu nhập thấp, bước vào nhóm nước và vùng lãnh thổ thu nhập trung bình¹⁰. Năm 2010, Việt Nam đã đạt được thành công kép, đưa GDP năm 2010 lên ít nhất gấp đôi năm 2000, và đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển¹¹.

Sự năng động của hoạt động công nghiệp và thương mại cũng góp phần đưa con tàu Việt Nam cập bến, hoàn thành xuất sắc các chủ trương của Đại hội VIII, IX của Đảng là gắn công nghiệp hóa với hiện đại hóa, xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ; của Đại hội X là gắn công nghiệp hóa, hiện đại hóa với phát triển kinh tế tri thức, biểu hiện sinh động nhất là sự phát triển bền vững của công nghiệp chế biến. Tỷ trọng công nghiệp chế biến trong giá trị sản xuất toàn ngành công nghiệp thăng tiến mạnh từ 80,56% năm 1995 lên 90,02% năm 2010, trở thành động lực dẫn dắt sự tăng trưởng toàn ngành công nghiệp. Trong 10 năm cuối của thời kỳ, công nghiệp chế biến đã tạo nên 2 làn sóng chuyển dịch: từ năm 2000, chuyển dịch các ngành công nghiệp thâm dụng tài nguyên sang các ngành hàng thâm dụng lao động như dệt may, da giày; từ năm 2010, chuyển dịch các ngành công nghiệp thâm dụng lao động sang các ngành công nghiệp thâm dụng vốn như thép, hóa chất... để tạo nền tảng vững chắc cho làn sóng thứ ba: chuyển dịch từ các ngành thâm dụng vốn sang các ngành công nghiệp thâm dụng công nghệ, như điện tử, máy vi tính, sản phẩm quang học, máy móc công nghệ... cho giai đoạn sau này, bắt đầu từ năm 2016.

Những chính sách mở rộng hoạt động thương mại, từng bước thực hiện tự do hóa thương mại đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự lớn mạnh của tầng lớp thương nhân, tích lũy tiềm lực và kinh nghiệm để trở thành đội ngũ doanh nhân toàn cầu, đủ sức tự bảo vệ trước những thách thức và sức ép ngày càng lớn trong dòng chảy thương mại quốc tế.

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.53, tr.199.

2, 3, 4. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t.60, tr.120; t.65, tr.139; t.55, tr.311.

5. Xem Tổng cục Thống kê: Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam 10 năm 2001 - 2010, Sđd, tr.42, 43.

6. Xem Tổng cục Thống kê: Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam 15 năm đầu thế kỷ XXI, Sđd, tr.763-767.

7. Xem Tổng hợp số liệu từ Niên giám Thống kê các năm 1996 - 2010.

8. “20 năm đổi mới: Đạt được nhiều thành tựu kinh tế - xã hội”, Báo Nhân Dân bản điện tử, ngày 19/4/2006.

9. Xem Tổng cục Thống kê: Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam 10 năm 2001 - 2010, Sđd, tr.10.

10, 11. Xem Tổng cục Thống kê: Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam 10 năm 2001 - 2010, Sđd, tr.10.